Tot en met april 2023 presenteert de zangeres Shirma Rouse de tentoonstelling Gospel, een muzikale reis van kracht en hoop in het Museum Catharijneconvent in Utrecht. De tentoonstelling maakt duidelijk dat gospel, zoals wij het kennen, is geworteld in de Afro-Amerikaanse kerk. Maar voordat deze gemeenschap het de wijde wereld inbracht, heeft gospel een behoorlijke reis afgelegd: een lange muzikale reis over meerdere continenten. Hoe is deze muziek eigenlijk in de zwarte gemeenschap terechtgekomen? En hoe zien we de reis terug in de teksten van de populaire gospelliedjes? Stemmen van Afrika zoekt het uit.
Muzikale reis
Dat liedjes een lange muzikale reis maken, komt vaker voor dan je denkt. Oude nummers kunnen ineens in de hitlijsten komen doordat ze in een nieuw jasje worden gegoten of omdat iemand er een leuk filmpje mee maakt op TikTok (denk bijvoorbeeld aan het oude zeemanslied ‘the Wellerman’). Dit verschijnsel toont aan dat teksten, muziek en media een voortdurende ontwikkeling kennen die ervoor zorgt dat er overeenkomsten zijn, maar ook nieuwe elementen. Dit verband tussen nieuwe en oude versies geeft literatuur en muziek als het ware een extra verborgen dimensie. Ook in gospelmuziek is er zo’n extra dimensie te ontdekken. Maar dan moeten we eerst meer weten over het begin van gospel in het christendom.
In den beginne…
…was er het christendom. Liederen en zang in het Latijn spelen in deze godsdienst een belangrijke rol. Christenen verspreiden dan het evangelie, wat ook wel de ‘goede boodschap van God’ genoemd wordt. Tijdens de Romeinse bezetting van Engeland krijgen deze liederen de naam die we nu nog kennen: gospel. Dat zit zo: In het Oud-Engels betekent god ‘goed’, spell betekent ‘boodschap’. De ‘goede boodschap’ was dus godspell = gospel. In de 16e eeuw vertaalt de Protestante Maarten Luther de goede boodschap in de bijbel van Latijn naar streektalen om deze toegankelijker te maken. Ook gebruikte hij psalmen en gedichten als basis voor liederen en bracht hij instrumenten de kerk in. De katholieke staat was het niet eens met Luthers interpretatie van het christelijk geloof en zijn werkwijze. De liederen en instrumenten zouden bovendien teveel afleiden van de boodschap in de teksten. Dit leidde uiteindelijk tot een jacht op protestanten en velen van hen vluchtten naar Amerika, waar inmiddels de handel in slaafgemaakten uit de transatlantische driehoek van Suriname, de Cariben en de Afrikaanse westkust was begonnen. De protestantse predikanten gingen in Amerika door met het verspreiden van hun geloof onder de slaafgemaakten. De reizen van de christelijke teksten vanuit Europa en de Afrikaanse invloeden in de muziek zien we terug in de liederen die vervolgens ontstaan bij slaafgemaakten op de plantages.
Zang op de plantages
De muziek die op de plantages ontstaat worden drie soorten onderscheiden: cultuurgebonden liederen, werkliederen, en spirituals.
Cultuurgebonden liederen. Aangezien de slaafgemaakten alles was ontnomen, hadden ze geen muziekinstrumenten. Ze moesten dus improviseren en maakten ritmes met alles wat ze maar konden vinden. Ze gebruikten voornamelijk hun stem, handen en voeten, maar als ze toch een instrument hadden dan was het vaak de banjo, die uit de Senegambia regio van West-Afrika komt. Deze muziek vormt dan een eigen genre , en net zoals volksverhalen werden deze liederen van generatie op generatie doorgegeven als een middel om de Afro-Amerikaanse cultuur die inmiddels was ontstaan in stand te houden.
Werkliederen. Om de zware werkdagen door te komen bedachten de slaafgemaakten ‘werkliederen’: a capella liederen die ritme aan het teamwerk gaven. Eén iemand zong één zin die anderen dan in koor herhaalden (‘call and response’). De werkliederen werden ook gebruikt om geheime boodschappen door te geven zoals waarschuwingen voor gevaren of organisatie van ontsnappingen. Een voorbeeld is het lied ‘Follow the Drinking Gourd’ . De ‘Drinking Gourd’ (een kalebas om uit te drinken) is een verwijzing naar de sterren in de ‘steelpan’ of Grote Beer aan de noordelijke hemel. De ontsnapte slaafgemaakten moesten dus naar het noorden vluchtten.
Spirituals. Op de plantages lazen de predikanten de slaafgemaakten Bijbelse teksten voor . In het christendom herkenden slaafgemaakten beginselen uit hun eigen culturen, zoals rechtvaardigheid en liefde voor de medemens, terwijl er ook ruimte overbleef voor hun eigen spiritualiteit. Delen van hun ervaringen zagen ze bijvoorbeeld terug in de strijd van de Israëlieten in de Bijbel. Dit zien we in de lyrics let my people go (laat mijn mensen gaan) van het nummer ‘Go down Moses’, dat refereert naar het Bijbelverhaal van Mozes die naar Egypte ging om zijn mensen te bevrijden – volgens Robert Darden, schrijver van het boek People get Ready! A new history of Black Gospel Music, voelde men een parallel met de bevrijding uit de slavernij. Later werden deze spirituals in de burgerrechtenbeweging van de jaren ‘60 als krachtig geweldloos middel ingezet in de strijd voor gelijke rechten.
Terugvertaling
Deze unieke combinatie van spirituals en ritmische muziek zou uiteindelijk leiden tot gospelmuziek zoals we het vandaag kennen, met bijvoorbeeld de banjo en de ‘call and response’ techniek. De oorspronkelijke boodschap in gospel is terug te leiden naar het christendom, maar de vorm is tijdens de reis zo’n transformatie ondergaan dat het een eigen leven is gaan leiden. In tegenstelling tot de spirituals ligt de nadruk bij gospelmuziek in mindere mate op religie, maar op de goede boodschap om vreugde en positieve emoties te vieren. Wat gospel verder zo interessant maakt, is dat het moderne gospel ontstaan is onder Afrikaanse invloeden in Amerika, en vervolgens is teruggekomen bij Afrikaanse gemeenschappen wereldwijd. Zo zijn er gospelgroepen in Suriname (zie bijvoorbeeld hier), Zuid-Afrika (hier) en de Cariben (hier), en ook door heel Europa hebben gemeenschappen kerken gesticht waar gospel gezongen wordt in het Engels of in een vertaalde versie.
You can’t have the rythm without the blues
De muzikale reis van gospel is er één vol met omwegen en tegenslagen. Gospel is namelijk de oorsprong van al onze moderne muziek, maar gaat tegelijkertijd gepaard met het slavernijverleden. Vandaar dat tijdens de recente Black Lives Matter demonstraties iemand een protestbord had gemaakt met de zin: ‘You can’t have the rythm without the blues.’ Je kunt het ritme niet hebben zonder de ‘blues’, ook wel gebruikt in het Amerikaans-Engels als verwijzing naar je droevig of verdrietig voelen. Ritme en blues verwijst naar de populaire muziekstroom R&B, die sterk beïnvloed is door gospelmuziek. Dit bord is, samen met allerlei foto’s, video’s en muziek, nog te zien en te beluisteren met je eigen koptelefoon tijdens een audiotour in het museum Catharijneconvent in Utrecht tot en met april 2023.
Bronnen
* J. Barber, “Luther and Calvin on music and worship”, Reformed perspectives magazine, 8(26), 2006, 1-16. Zie hier voor Open Access.
* J. Turner, “John Locke, Christian Mission, and Colonial America”, Modern Intellectual History, 8(2), 2011, 267-297. Zie hiervoor Open Access.
* Thirteen Media with Impact [website], “Slavery and the making of Americ”, Educational Broadcasting Corporation, https://www.thirteen.org/wnet/slavery/experience/education/feature.html
* “Jim Thomas Presents the Secret Messages Found in U.S. Slave Songs”, zie hier: https://www.youtube.com/watch?v=PMbiEdGjLUo&ab_channel=StaffordCountyTourismandEconomicDevelopment
* L. Caprio, “Douglass in the classroom: Songs of slavery”, Frederick Douglass Project, University of Rochester. Lesmateriaal ontwikkeld voor studenten. Zie voor lesmateriaal hier.
* K. Sambol-Tosco, “The Slave Experience: Religion”, Educational Broadcasting Corporation, zie hier.
* D. Robert en R. Darden, People Get Ready!: A New History of Black Gospel Music, Bloomsbury Publishing, Londen, 2005
* S. Fath, Gospel & francophonie: une alliance sans frontières, Empreint – temps présent, Paris, 2016. Zie ook hier een interview met Fath door Reforme over dit boek.
* Gospel-Event [website], “Le Gospel : Histoire et évolution en France et à l’international”, zie hier.
