Je bekijkt nu Een a-b-c’tje
Welke schriftsystemen worden er in Afrika gebruikt?

Een a-b-c’tje

Heel simpel gesteld is een taal een opeenvolging van allerlei klanken. Die klanken vormen zich tot lettergrepen, de lettergrepen tot woorden, de woorden tot zinnen. Maar vaak horen we taal niet alleen, maar zien we het ook. Het feit dat jij deze informatie tot je krijgt zonder dat je me daadwerkelijk hoort praten, danken we aan het schrift. Op dit moment worden er 34 schriften gebruikt op de wereld. Een paar voorbeelden daarvan zijn het Latijnse alfabet (dat we gebruiken voor het Nederlands of het Engels), het Griekse alfabet (tegenwoordig helaas vooral geassocieerd met de varianten van een welbekend virus), en het hiërogliefenschrift, zoals hier afgebeeld:

Hiërogliefen werden gebruikt om het Oud-Egyptisch te schrijven
(foto: Dean Jackson @ Flickr)

Met 34 schriften op de wereld, en nog enkele tientallen die alleen vroeger gebruikt werden, zou het wel heel bijzonder zijn als die allemaal op dezelfde manier zijn opgebouwd. Schriften hebben verschillende structuren. In dit stuk komen er vijf aan bod die in Afrika gebruikt worden. Hoe zitten de schriften in elkaar, en waar in Afrika zijn ze te vinden?

Om het lezen over schriften wat minder abstract te maken, kun je ze het beste voor je zien als een bedrijf. In een bedrijf werken collega’s samen aan één doel, zoals het verkopen van een product. In dit geval zijn de medeklinkers en de klinkers de collega’s, die het doel hebben om de taal op papier te zetten. Maar net als dat de bedrijfscultuur verschilt van bedrijf tot bedrijf, verschilt de manier waarop de medeklinkers en klinkers samenwerken óók.

De solistencultuur

De eerste manier van samenwerken, het zogeheten klankschrift, zou je kunnen vergelijken met een solistencultuur: iedere collega heeft zijn eigen rol en zijn eigen verantwoordelijkheden. Collega f is verantwoordelijk voor de ‘f’ en collega i is verantwoordelijk voor de ‘i.’ Eén schriftteken staat dus voor één klank. Het klankschrift staat beter bekend onder de naam ‘alfabet.’ Een voorbeeld van een klankschrift is het Latijnse alfabet. Een Afrikaans klankschrift is het Tifinagh, gebruikt voor het Berber (o.a. gesproken in Marokko). Hieronder zie je wat voorbeelden van het Tifinagh schriftː

KlankTifinagh schrift
a
k
v

Onderstaande afbeelding geeft een idee van een wat langere tekst in het Tifinagh. Hier staat dezelfde tekst in drie schriften. De middelste is het Tifinagh (herken je de andere twee?):

(foto: Jeremy Barton @ Flickr)

Flexibiliteit

Bij de tweede manier van samenwerken, het lettergreepschrift, wordt een flexibele houding van de collega’s verwacht. De collega’s moeten namelijk steeds in verschillende duo’s samenwerken. Elk duo heeft weer een andere vorm. Een voorbeeld van een lettergreepschrift in Afrika is het Vai (Sierra Leone en Liberia). Als collega f bijvoorbeeld samenwerkt i, zien ze er samen zo uit: ꔱ. Als collega f daarentegen samenwerkt met o, nemen ze de volgende vorm aan: ꕽ. Eén tekentje in het Vai staat dus voor een combinatie van meerdere klanken. Nog wat meer voorbeelden van het Vaiː

KlankVai schrift
fe
fa
fu

Hieronder een voorbeeld van een langere Vai tekst

Vai wordt gebruikt om het Vai te schrijven, een Mandetaal.
(Vai manuscript MS17817, The British Library)

Plakkerige collega’s

De derde manier van samenwerken heeft de naam abugida. Een abugida schrift kun je het beste vergelijken met een werkcultuur waarin er van die plakkerige collega’s zijn die altijd samen willen blijven werken. De tekens in een abugida schrift zijn namelijk gebaseerd op een combinatie van een medeklinker en één vaste klinker. Die vaste klinker heet formeel gezien de inherente klinker. Het Ge’ezschrift (Ethiopië) is een mooi voorbeeld van een abugida. In dit schrift is de inherente klinker overal een lange aa. De combinatie maa ziet er bijvoorbeeld als volgt uit: መ. Als je die lange aa eigenlijk helemaal niet wilt gebruiken, maar bijvoorbeeld een u nodig hebt, verandert de vorm መ maar heel minimaal. De combinatie mu ziet er zo uit: ሙ. Hieronder staan nog wat voorbeelden van het Ge’ez, en in alle voorbeelden komt de vorm መ terug:

KlankGe’ezschrift
mi
me
mo

Onderstaande afbeelding is van een Bijbel uit Ethiopië, geschreven in het Ge’ez:

Het Ge’ezschrift werd gebruikt om de Oud-Ethiopische taal Ge’ez mee te schrijven; nu is het ook voor andere talen in Ethiopië en Eritrea, bijvoorbeeld het Amhaars.
(foto: Miami University Libraries – Digital Collections)

Dominante collega’s

Verder is er het abjad schrift. Bij een abjad schrift is de machtsverdeling… niet helemaal gelijk. De medeklinkers zijn de dominante collega’s, waar de klinkers ondergeschikt aan zijn. Om die reden wordt een abjad schrift ook wel een medeklinkerschrift genoemd. Het is niet zo dat er in zo’n abjad alléén maar medeklinkers worden gebruikt, maar het komt in de buurt. Soms kun je klinkers wel aangeven door, bijvoorbeeld, puntjes of streepjes, ook wel ‘diakritische tekens’ genoemd. Diakritische tekens staan nooit op zichzelf, maar worden altijd boven of onder een teken voor een medeklinker geplaatst. Een bekend voorbeeld van een abjad schrift in Afrika is het Arabische schrift, dat wordt gebruikt in veel Noord-Afrikaanse landen zoals Egypte en Soedan. In het Arabische schrift worden de klinkers uitsluitend aangegeven in de Koran of andere religieuze teksten. Overigens worden veruit de meeste abjads schriften geschreven van rechts naar links. Een paar voorbeelden van het Arabische schrift:

KlankArabisch schrift
sس
dد
jج

Om de klinker u aan te geven, bijvoorbeeld in de klankcombinatie ‘du’, plaats je een krulletje boven het teken dat de d aangeeft: دُ.

Het hele plaatje van teamwork

Ten slotte is er nog het semanto-fonetische schrift. Dit is het enige schrift van de vijf dat niet gebaseerd is op hoe je een woord uitspreekt, maar op de letterlijke betekenis van het woord. Binnen het bedrijf zie je nu niet de collega’s, maar alleen het hele team. Een semanto-fonetisch schrift werkt op basis van pictogrammen: (meestal versimpelde) tekeningen van hetgeen waar je het over hebt. Denk aan een afbeelding van een man voor het woord ‘man.’ Omdat er zo veel dieren, mensen, dingen, enzovoort bestaan op de wereld, is het aantal pictogrammen in een semanto-fonetisch schrift enorm: een paar honderd tot tienduizenden. In een aantal van deze schriften is er niet eens een maximum, zoals in het Chinees. Zo lang er nieuwe dingen worden uitgevonden, bedacht of ontdekt, stijgt het aantal pictogrammen. Een bekend semanto-fonetisch schrift in Afrika is het Oud-Egyptische hiërogliefenschrift. In de voorbeelden hieronder is het verband tussen het woord en het pictogram overduidelijk:

WoordPictogram
Man / persoon𓀂
Vrouw𓁐
Oog / zien    𓁹
Zon / dag𓇳

Om een lang verhaal kort te maken: overal in Afrika worden verschillende schriften gebruikt. Dat maakt het continent niet alleen rijk aan talen, maar ook aan manieren om die talen op papier te zetten.

Bron

Ager, Simon. 2021. “Omniglot – Writing Systems and Languages of the World.” Laatst geraadpleegd in januari 2022.