Vanaf 1960, nu precies 60 jaar geleden, werden veel Afrikaanse landen onafhankelijk: ze maakten zich los van hun Europese (Franse, Engelse, Portugese) kolonisator en stichtten een nieuwe, onafhankelijke staat. Veel Afrikaanse landen namen bij hun onafhankelijkheid ook een nieuwe naam aan. Hoe kwamen ze aan die namen, en wat betekenen die precies? In deze serie kijken we naar de oorsprong van de huidige namen van Afrikaanse landen.

ZUID-AFRIKA

By Keepscases – Own work, CC BY-SA 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=8964334

We beginnen in het uiterste zuiden van het continent, in Zuid-Afrika. Zuid-Afrika werd al in 1931 onafhankelijk van het Verenigd Koninkrijk, maar het duurde nog tot 1994 tot het apartheidssysteem opgeheven werd en alle inwoners van het land gelijke rechten kregen. Deze verandering ging gepaard met heel veel naamsveranderingen, van provincies tot vliegvelden, maar de naam van het land zelf bleef hetzelfde. Wel werd de naam vertaald naar de elf officiele talen die vanaf 1996 in de grondwet werden vastgelegd. In het Xhosa bijvoorbeeld, een van de meest gesproken talen van Zuid-Afrika (en de moedertaal van Zuid-Afrika’s bekendste president, Nelson Mandela), heet het land Mzantsi Afrika, waar Mzantsi Xhosa is voor ‘zuid’. En zo heeft Zuid-Afrika elf verschillende namen: Afrika Borwa in het Sotho, Afrika-Dzonga in het Tsonga, Afurika Tshipembe in het Venda, enzovoort… Toch is de Xhosa naam het meest populair gebleken: ook bij niet-Xhosasprekers is Mzantsi een geliefde bijnaam voor Zuid-Afrika geworden.

LESOTHO

By Mandavi – Original by User:Vardion, Image:A large blank world map with oceans marked in blue.svg, CC BY-SA 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=2178372

Geheel omsloten door Zuid-Afrika ligt het koninkrijk Lesotho, ingenesteld in de hoge en onherbergzame Drakensbergen. Tot 1966 was het een protectoraat (een soort kolonie) van het Verenigd Koninkrijk onder de naam Basutoland. In beide namen is de stam Sotho/Suto te herkennen. Dit is namelijk de naam van de taal en de etnicitieit van de overgrote meerderheid van de inwoners van Lesotho. Door verschillende voorvoegsels te gebruiken, kun je in het Sotho verschillende woorden maken. Met het voorvoegsel mo- geeft het Sotho aan dat je het over een persoon hebt: dus mo-sadi ‘vrouw’, mo-nna ‘man’, en ook mo-Sotho ‘Sotho persoon’. Verander je dat voorvoegsel in ba-, dan wordt het een meervoud: ba-sadi ‘vrouwen’, ba-nna ‘mannen’, en ba-Sotho ‘Sotho personen’. Het voorvoegsel se- gebruik je onder andere voor de namen van talen, zoals se-Nyesemane ‘Engels’, se-Zulu ‘Zulu’, en se-Sotho ‘Sotho’. En het voorvoegsel le- heeft een heleboel functies, maar vind je onder andere terug in de naam van het land zelf: le-Sotho, land van de Sotho. Overigens zit er bij de uitspraak van de naam Lesotho (en de andere afleidingen van het woord Sotho) een addertje onder het gras: de o’s in de naam spreek je niet uit als de oo in boom, maar als de oe in boek. Lesoethoe dus!

ESWATINI

By ByRei-arturptenRei-artur blog – Original by User:Vardion, Image:A large blank world map with oceans marked in blue.svg, CC BY-SA 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=1446553

Een ander klein koninkrijk in zuidelijk Afrika is Eswatini. Tot 1968 stond dit land onder Brits bestuur, onder de naam Swaziland. Na de onafhankelijkheid behield het land deze naam, tot de overheid besloot in 2018 die te veranderen in Eswatini. Ook Eswatini is genoemd naar de dominante bevolking van het land, de Swati, of, zoals ze zichzelf noemen, Baswati. Ook het Swati gebruikt voor- en achtervoegsels om verschillende vormen van hetzelfde woord te maken: Moswati is een Swati persoon, Baswati zijn Swati personen, en Siswati is de Swati taal. In de naam van het land zit een voorvoegsel e- en een achtervoegsel –(i)ni, die samen een locatie uitdrukken. Eswatini is dus de plaats van de Swati. En de oude naam Swaziland? Behalve dat het vreemde woord ‘land’ gebruikt werd om locatie uit te drukken, in plaats van de Swati strategie met voor- en achtervoegsels, is deze naam ook gebaseerd op Swazi in plaats van Swati. Dat heeft te maken met de verschillende dialecten van het Swati. De meeste Baswati spreken een variant waarin geen z maar een t voorkomt. De koninklijke familie, daarentegen, spreekt een ander dialect, dat alle t’s in een z heeft veranderd. De meeste Baswati noemen het land dus Eswatini, maar de koning en zijn familie hebben het over Eswazini!

BOTSWANA

Door User:Rei-artur – Original by User:Vardion, Image:A large blank world map with oceans marked in blue.svg, CC BY-SA 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=1441243

Het gebruik van verschillende voorvoegsels is een typisch kenmerk van de talen van de Bantoefamilie, de belangrijkste taalfamilie van een groot deel van Afrika onder de evenaar. Niet alleen het Sotho en het Swati zijn Bantoetalen, maar bijvoorbeeld ook het Tswana: dat is uiteraard de belangrijkste taal van het land Botswana, waar voornamelijk Batswana wonen (Tswana mensen) die Setswana (de Tswana taal) spreken. Dat de voorvoegsels van het Tswana erg lijken op die van het Sotho is geen toeval: het Sotho en het Tswana zijn zo nauw aan elkaar verwant dat sprekers van de twee talen elkaar over het algemeen goed kunnen verstaan. Vroeger, toen Botswana nog een protectoraat van het Verenigd Koninkrijk was, heette het Bechuanaland: een Engelse verbastering van Botswana, opgeschreven door mensen die de Tswana taal onvoldoende onder de knie hadden.