Hakuna Matata! Culturele invloeden op de woordenschat van het Swahili

‘Hakuna Matata’: het is een wereldwijd bekende uitspraak geworden door de Disneyfilm The Lion King. Maar is het ook net zo bekend dat wortels hiervan in het Swahili liggen?

Het Swahili is in het oosten van Afrika de meest gebruikte taal met meer dan 50 miljoen sprekers, maar van slechts 5 miljoen sprekers is dit de moedertaal. In grote delen van Oost-Afrika is het Swahili de lingua franca, een gemeenschappelijke taal die gebruikt wordt door mensen met een verschillende moedertaal. En in Oeganda, Kenia en Tanzania is het uitgegroeid tot een officiële taal.
Maar hoe heeft de taal zich over de jaren heen gevormd?

Door de eeuwen heen is het Swahili beïnvloed door verschillende culturen, voornamelijk die van het Arabisch, Portugees, Duits en Engels. De woorden die het Swahili heeft ontleend aan de bovengenoemde talen hebben vaak te maken met de concrete omstandigheden van die culturen in Afrika.

Het woord Swahili heeft een Arabische afkomst, namelijk van het woord سواحلي (Sawa Hili) dat ‘zeekusten’ betekent. Maar dat is niet het enige Arabische woord dat in het Swahili is opgenomen. Vanwege de vele handel die de Arabieren dreven in Afrika komen de leenwoorden voornamelijk uit deze hoek. Zo ontstond er een mengeling van taal waardoor de handelaren, ook al spraken ze verschillende talen en kwam ze uit andere culturen, makkelijker konden handelen met elkaar.

De Portugezen waren de eerste Europeanen die in Afrika verschenen vanwege de handel. In de 16e eeuw vestigden zij zich in Oost-Afrika. Vandaar dat het Swahili ook invloeden kent van het Portugees. De leenwoorden zijn cultuurgerelateerd; ze zijn verbonden met religie of aan voorwerpen die de Afrikanen niet kenden in hun cultuur en waarvoor zij op dat moment dus nog geen woorden kenden.

Eeuwen later werd Afrika opgedeeld tussen Europese landen waaronder ook Engeland en Duitsland. Duitsland had tot na de Eerste Wereldoorlog een deel van Oost-Afrika in bezit. Het Duits heeft in geringe mate de woordenschat van het Swahili beïnvloed. Een voorbeeld van een overgenomen woord is shule (Duits: schule), de benaming voor school in het Swahili.

De Britten hadden voor langere tijd koloniale gebieden in bezit waaronder ook Kenia en hun taal heeft dan ook meer invloed gehad op de woordenschat van het Swahili. Vooral benamingen voor meer moderne uitvindingen in de Westerse wereld zijn overgenomen uit het Engels. Een voorbeeld hiervan is kompyuta voor het Engelse woord ‘computer’.
Ook heeft het Engels in veel landen een officiële status en spreekt vooral de elite de taal. Het wordt in veel van de Oost-Afrikaanse landen nog steeds als een taal met prestige gezien.

Ondanks de invloeden van elders is aan het Swahili nog steeds duidelijk te horen dat het tot de Bantoe-familie behoort, een taalfamilie die deel is van de Niger-Congo groep. Zowel de grammaticale structuur als de woordenschat van het Swahili zijn nog typerend voor deze taalfamilie, zoals blijkt uit het feit dat zelfstandige naamwoorden niet twee geslachten hebben maar gecategoriseerd worden volgens klassen.

Leenwoorden uit het Nederlands in het Swahili en andersom komen ook voor. Zo schijnt het dat de Nederlandse merknaam Vlisco (afgeleid van ‘Vlissingen en Co’) in het Swahili is doorgedrongen. Waar dit echter gebruikt zou worden, is niet duidelijk: in ieder geval niet in Kenia of Tanzania. Omgekeerd heeft het Nederlands natuurlijk safari, het woord voor ‘reis’ in het Swahili, overgenomen.