Betekenis wordt niet alleen gecreëerd door taalgebruik in de vorm van spreken. Dat idee zien we terug in talen die eigenlijk geen of beperkt gebruik van spraak maken (bijvoorbeeld drumtalen), maar ook bij het idee dat er betekenis schuilt achter verbeelding. Hierbij kun je denken aan schilderkunst of fotografie, maar ook aan kleding.

Voor de Anyi, een subgroep van de Akan uit het oosten van de Ivoorkust, staan spreekwoorden centraal in het publiekelijk spreken. Zij noemen deze ajendera. Naast dat deze gedrumd en gesproken worden, kunnen ze ook teruggevonden worden als namen voor bijvoorbeeld huisdieren, sieraden, haarstijlen en kleding. We richten ons voor nu op deze laatste om te kijken hoe er betekenis wordt gegeven aan kleding, in dit geval door middel van spreekwoorden. Het is belangrijk te onthouden dat dit slechts één voorbeeld is van deze manier van communicatie in het westen van Afrika.

Via een breed oraal netwerk hebben Anyi vrouwen ajendera toegekend aan stoffen die op de markt verkocht worden, ook al zijn ze geïmporteerd. De stoffen worden in grote lappen verkocht en hebben vaak indrukwekkende kleurrijke patronen.
Ondanks dat mannen de stoffen ook dragen, zijn vrouwen de grote afnemers. Vaak worden de stoffen in drie lappen tegelijk gekocht zodat deze als een set (van een rok, bovenstuk en hoofddoek) gedragen kunnen worden. Ook worden ze soms vermaakt tot kleding in een meer westerse stijl. Door een stof met een specifieke naam te kiezen kan de vrouw in kwestie verschillende boodschappen uitzenden. Zo kan ze haar co-vrouw beledigen, klagen naar haar man of zelfs troost bieden aan de nabestaanden van een overledene.
Voor de Anyi wordt betekenis gevormd in lagen en de persoon die de eerste, meest duidelijk uitgesproken betekenis aan de kant kan schuiven om de onderliggende laag te ontdekken, wordt als intelligent beschouwd. Zowel mannen als vrouwen zijn bekend met de spreekwoorden en de codes om deze uit bepaalde stoffen te halen en kunnen zo de boodschappen ontrafelen.

Spreekwoorden als namen voor stoffen zijn geen recente ontwikkeling bij de Akan. In de tijd voordat commerciële, in fabrieken bedrukte stoffen overal beschikbaar waren, hadden de patronen van handgeweven stoffen ook al namen die afgeleid waren van spreekwoorden, bepaalde (belangrijke) personen of gebeurtenissen. De namen lieten toen ook vaak zien wie wel of niet een bepaald patroon dragen kon.
Toen fabrieksstof, nu ook geproduceerd in Afrika en niet alleen geïmporteerd uit Europa, beschikbaar kwam op markten, nam de populariteit daarvan toe. Deze stoffen hebben soms betekenissen die erg duidelijk zijn, ook voor buitenstaanders die de codes voor de patronen niet kennen. Dit komt omdat er in de ontwerpen zo nu en dan gebruik wordt gemaakt van portretten of afbeeldingen die verwijzen naar een bepaalde persoon, een politieke beweging of een belangrijke gebeurtenis. Deze gaan vaak samen met patronen en symbolen en soms zelfs slogans die de afbeelding ondersteunen. Over het algemeen hebben stoffen echter patronen waarvan de bijbehorende betekenis niet voor iedereen gelijk overduidelijk is. In dat geval moet je een deler van de code zijn om de waarde van zo’n stof in te kunnen schatten. Het zijn daardoor vaak ook deze stoffen die beschouwd worden als het meest interessant om te ontcijferen, omdat ze een soort ontwijkende vorm van communicatie mogelijk maken en als mysterieus beschouwd worden.

De naam van een stof wordt gegeven door de persoon die deze verkoopt (vaak een vrouw!), in het openbaar gebracht door zij die deze kopen en dragen en vervolgens “gelezen” door de omgeving, die je als het ware als het publiek kunt beschouwen. Omdat de betekenis, ondanks de codes, niet geheel universeel is, is een bepaald niveau van deskundigheid en kennis van lokale gebeurtenissen en verhoudingen van belang om de betekenis goed te ontcijferen. De boodschap die een naam geeft kan vrij neutraal zijn (en bijvoorbeeld verwijzen naar het letterlijke patroon en niet per sé naar een metafoor, zoals de naam “Corn and Groundnuts” – “Maïs en aardnoten”), maar kan ook een complexe associatie oproepen (zoals namen die verwijzen naar de rivaliteit tussen co-vrouwen). In dat laatste geval gaat het vaak over de namen die traditionele spreekwoorden bevatten. Deze refereren naar de symbolische of metaforische betekenis van een patroon. Zo verwijzen onregelmatige cirkels bijvoorbeeld naar de uitwerpselen van koeien, een open mand naar geroddel (letterlijk naar een open mond die van roddelen houdt) en twee vogels die elkaar aankijken, geconfronteerd worden, naar jaloezie.
De boodschappen worden erg serieus genomen door zowel zender als ontvanger, waardoor deze vorm van communicatie een enorme impact kan hebben. Door sommige vrouwen wordt dit zelfs als doeltreffender gezien dan een verbale confrontatie.

Een van de voordelen van het spreken met stof is dat een mening straffeloos kan worden overgebracht. Net zoals liederen en verhalen zijn ajendera officieel niet per sé gericht aan één persoon. In theorie zou iemand niet meer aanstoot moeten nemen aan een spreekwoord dan aan een volksverhaal. Daarnaast geldt in dorpse gemeenschappen waar mensen samenleven met weinig privacy vaak een soort van etiquette waarin duidelijk wordt welke patronen vrijgesteld zijn van belediging. Op dat moment geldt het dus dat de persoon die zich aangevoelen voelt door een patroon, door een geïmpliceerde boodschap, hij of zij zichzelf het slachtoffer maakt en de zender van de boodschap niet aangeklaagd kan worden.
Naast dit voordeel geldt ook dat deze stoffen een bepaalde boodschap langere tijd uitzenden dan een drum- of gesproken taal. Zo lang als de stof gedragen wordt zal de boodschap herhaald en daardoor continu gelezen en geïnterpreteerd worden.

Belangrijke thema’s terug te vinden in de stoffen zijn huiselijke geschillen, rivaliteit, lijden en onrecht. Veel stoffen lijken te refereren naar situaties waarin de zender eigenlijk machteloos is om openlijk te handelen of spreken. Bijna vanzelfsprekend is dit waarom veel vrouwen deze stoffen gebruiken, omdat hun recht van spreken vaak gelimiteerd is in samenlevingen als die van de Anyi. Dit betekent echter niet dat de stoffen niet door mannen gebruikt kunnen worden, want ook zij mogen, zeker ook in huiselijke kringen, lang niet altijd alles uitspreken.
De namen kunnen een schat aan culturele informatie zijn omdat ze bijvoorbeeld de Anyi ideeën over recht en onrecht uitdrukken. In namen als “Give your suffering to God” (letterlijk “Geef je lijden aan God”) is ook duidelijk een religieus aspect te vinden.

Een aantal voorbeelden van patronen met namen en betekenissen:

Dit is slechts één voorbeeld van de vele manieren waarop kleding gebruikt wordt om betekenis te creëren en over te dragen. Ook in onze eigen cultuur speelt dit zeker, al dan niet op een andere manier, een rol. Welke boodschap zit er achter het dragen van een slonzige spijkerbroek? Zeker een andere als achter het dragen van een driedelig pak!

Literatuur

• Susan Domowitz, “Wearing Proverbs: Anyi Names for Printed Factory Cloth” in African Arts (juli 1992), vol. 25, no. 3, Special Issue: West African Textiles, p. 82-87 + 104