Dit stuk liever luisteren? Dat kan ook:

Bepaalde taalgemeenschappen in West-Afrika vermijden woorden voor bijvoorbeeld zout en zeep als het nacht is. Een heel ander voorbeeld van het vermijden van bepaalde woorden vind je in sommige taalgemeenschappen in oost- en zuidelijk Afrika. Bij de Xhosa, bijvoorbeeld, die in Zuid-Afrika wonen, spreken getrouwde vrouwen de naam van hun schoonvader nooit uit. Zo’n taboe is misschien niet ongebruikelijk: ook in Nederland noemen veel mensen hun schoonouders niet bij de voornaam, uit respect en beleefdheid.

Maar de Xhosa gaan hier nog veel verder in. Niet alleen spreek je de naam van je schoonvader niet uit, ook woorden die op de naam lijken mag je niet gebruiken. Dit gebruik heet hlonipha, wat letterlijk ‘respect betonen’ betekent. Bij de Xhosa is het gebruikelijk dat een getrouwde vrouw bij de familie van haar man gaat wonen. Ze komt dus terecht in een nieuw dorp en een nieuwe familie, waar ze haar plaats moet zien te vinden. Om respect te tonen voor haar nieuwe thuis, zijn er uitgebreide regels over hoe ze zich moet gedragen. Ze mag haar schoonvader niet recht aan kijken, aan zijn persoonlijke spullen zitten of hem iets direct aanreiken. Maar het interessantst en meest uitgebreid zijn de regels over taalgebruik. Want hoe bepaal je welke woorden lijken op de naam van je schoonvader, en welke woorden gebruik je in de plaats?

Hoe creëer je een nieuwe woordenschat?

In principe vermijdt een getrouwde vrouw alle woorden die een lettergreep bevatten, die ook in de naam van haar schoonvader voorkomt. Dus als je schoonvader Dike heet, dan zijn de woorden idikazi ‘getrouwde vrouw’ en ukudika ‘verzadigen’ taboe, want ze bevatten allebei de lettergreep di, net als het woord isikere ‘schaar’, omdat daar de lettergreep ke in voorkomt. Heet je schoonvader Saki, dan zijn ukusaba ‘vluchten’ en iswekile ‘suiker’ taboe. Het vermijden van de naam van je schoonvader is altijd verplicht, maar veel getrouwde vrouwen passen het taboe ook toe op de broers, vader en ooms van hun schoonvader. Zo is er een lange lijst woorden die ze niet mag uitspreken. Ze moet dus op zoek naar een nieuwe woordenschat. Maar hoe creëer je die?

Er zijn verschillende manieren om nieuwe woorden te maken om de woorden die je niet mag zeggen te vervangen. Een manier is om een synoniem te gebruiken; als je het woord umsila ‘staart’ moet vermijden, gebruik je gewoon een ander woord voor staart, itshoba. Als er geen direct synoniem voor handen is, kan je ook een woord gebruiken dat net iets anders betekent. Je kunt bijvoorbeeld ukuhamba ‘lopen’ vervangen voor ukunyathela ‘betreden’. Sommige van die vervangingen kunnen heel slim bedacht zijn; om het woord ukuhlakula ‘wieden’ te vervangen kun je het woord ukuyendeza gebruiken. Dit woord betekent eigenlijk: herhaaldelijk met gebogen hoofd heen en weer lopen. Dat lijkt best wel op wat je doet als je een hele akker aan het wieden bent.

Je kunt ook een heel nieuw woord bedenken op basis van een typisch kenmerk van datgene wat je moet omschrijven; een deksel kun je omschrijven als isivalo ‘iets wat sluit’, een oor als imamelo ‘dat wat hoort’, en een persoon als umnawuki ‘iemand die loopt’. En brood kun je omschrijven als isiqhusheko ‘iets wat je ergens onder doet’; brood bakken de Xhosa namelijk in een gietijzeren pot die je bedekt met hete kolen.

Van lettergrepen tot leenwoorden

Omdat bepaalde lettergrepen een woord taboe maken, kun je er ook voor kiezen alleen die lettergreep te veranderen, door bijvoorbeeld de medeklinker te veranderen. De schoondochter van Dike, bijvoorbeeld, spreekt het woord idikazi ‘getrouwde vrouw’ uit als ishikazi: omdat ze de lettergreep di moet vermijden, wordt het woord opeens acceptabel door de lettergreep di te veranderen in shi. Je kunt lettergrepen ook aanpassen door gewoon de medeklinker weg te laten: zo wordt umkhono ‘arm’ um’ono, umlendze ‘been’ wordt um’endze, en ukufuduka ‘verhuizen’ wordt uku’uduka.

Een laatste strategie die Xhosa echtgenotes gebruiken is om leenwoorden te gebruiken. Er is de laatste jaren veel contact met het Afrikaans en het Engels, maar ook met het Sotho, een taal die iets ten noorden van het Xhosa gesproken wordt. Vrouwen die deze talen kennen kunnen er woorden uit halen om taboewoorden te vervangen. In plaats van iqanda ‘ei’ gebruik je bijvoorbeeld het Engelse leenwoord i’egi, en voor igusha ‘schaap’ het Afrikaanse leenwoord iskapu.

Er zijn dus veel manieren om taboewoorden te omzeilen. De meeste getrouwde vrouwen bedenken die niet ter plekke, maar leren een min of meer vaste woordenschat van hun schoonmoeder. Ook schoonzussen kunnen hierbij helpen; omdat zij dezelfde schoonvader hebben, vermijden ze dezelfde woorden, en kunnen je dus op ideeën brengen welke woorden je kunt gebruiken.

In hlonipha kun je je creativiteit kwijt

Hlonipha richt zich op de schoonfamilie, maar toch gebruikt een vrouw het niet alleen als haar schoonfamilie in de buurt is: haar hele leven, en in elk gezelschap, blijft ze het hlonipha vocabulaire gebruiken. Fouten worden niet licht opgevat; gebruikt een vrouw per ongeluk een woord dat een verboden lettergreep bevat, dan kan ze haar fout vaak wel rechtzetten door op de grond te spugen. Begaat ze een grotere overtreding, bijvoorbeeld het uitspreken van de volledige naam van haar schoonvader, dan heeft ze een probleem: ze wordt teruggestuurd naar haar familie en mag alleen terugkomen met een cadeau, in vroeger tijden vaak een koe of schaap, maar tegenwoordig het liefst een fles drank.

Hlonipha wordt niet meer veel gebruikt onder de Xhosa, zeker niet in stedelijke gebieden. Sommige Zuid-Afrikanen maken zich zorgen dat het gebruik te seksistisch is: worden vrouwen niet te veel beperkt in hun dagelijkse leven? Toch ervaren vrouwen die zich aan hlonipha houden het niet alleen als een beperking. Enerzijds is het doel van hlonipha om je respect te tonen naar je schoonfamilie. Maar het is even belangrijk als manier om aan te tonen dat je een getrouwde vrouw bent, een status om trots op te zijn. Sommige vrouwen vinden hlonipha ook leuk; met het bedenken van bijzondere nieuwe hlonipha woorden kan je je creativiteit kwijt, en kan je aantonen dat je nog intelligenter en inventiever bent dan je buurvrouw. Er zijn zelfs vrouwen die uit hun talent voor hlonipha een slaatje weten te slaan; als je een vrouw op een fout betrapt, kan je een kleine boete van haar eisen. Hoe minder fouten je zelf maakt, en hoe meer fouten je bij anderen herkent, hoe meer het je oplevert!

Maar boven alles laten Xhosa vrouwen door hun gebruik van hlonipha zien hoeveel taalgevoel en taalkundig vernuft ze hebben, en laten ze zien, tegenover hun schoonfamilie maar vooral tegenover zichzelf, hoe creatief ze met taal om kunnen gaan.

Bronnen

Finlayson, R. 2002. Women’s language of respect: isihlonipho sabafazi. In Mesthrie, Rajend (ed.), Language in South Africa, 279-296. Cambridge: Cambridge University Press.