‘Nee, je schrijft op water!’ zei Zanaira toen ze in het Makhuwa een vriend afwimpelde die om een gunst kwam vragen. Oftewel: je verdoet je tijd – mij om een gunst vragen is net zo nuttig als schrijven op water. En zo zijn er meer mooie uitdrukkingen, bijvoorbeeld:
- Zoeloe: De zon haalt de zombie uit de steen (Het is verschrikkelijk warm)
- Rukiga: Hij krabt met een potscherf (Hij zit in een lastige situatie)
- Luganda: De jaren hebben met een zakdoek naar hem gewuifd (Hij is erg oud)
- Swahili: We hebben een pot gebroken (We hadden een groot feest)
Zulke uitdrukkingen hebben zowel een letterlijke als een figuurlijke betekenis. Er zijn echter omstandigheden waarin ze de figuurlijke betekenis verliezen. Een daarvan is als je de focus of nadruk op een deel van de uitdrukking legt: Als je bijvoorbeeld zegt ‘ze dronken THEE’ ligt de focus op ‘thee’ en wordt het begrepen als ‘thee en niet koffie of een biertje’. Focus suggereert dus dat er alternatieven zijn (zoals koffie of een biertje).
En daar gaat het mis bij uitdrukkingen: Voor vaststaande uitdrukkingen is het onmogelijk om alternatieven te verzinnen. Probeer het maar: ‘Nu komt de AAP uit de mouw’ (met de focus op ‘aap’) heeft alleen de letterlijke betekenis van een aap -en niet een kat- die uit een mouw kruipt. Het verliest de figuurlijke betekenis ‘Nu blijkt wat de werkelijke bedoeling is’. Omdat er geen alternatieven voor de figuurlijke betekenis bestaan, kan je niet de focus op een deel van een uitdrukking leggen. Dat werkt zo in alle talen.
We zien het dus ook in het Kîîtharaka (gesproken in Kenia): een uitdrukking die in een gewone zin nog zijn figuurlijke betekenis heeft, zoals in voorbeeld (1), verliest die en houdt alleen de letterlijke betekenis over in de focusconstructie in voorbeeld (2):
(1) N'-áá-tw-éére mûtî́.
is-zij-klim-VT boom
letterlijk: ‘Ze klom in een boom.’
figuurlijk: ‘Ze is zwanger geworden.’
(2) Í mûtî́ mwaarí á-tw-eete.
focus boom meisje zij-klim-VT
letterlijk: ‘Het is een boom die het meisje beklom.’
(geen figuurlijke betekenis)
Maar tijdens het onderzoek naar het Kîîtharaka kwamen we erachter dat niet alle uitdrukkingen hun figuurlijke betekenis verliezen met focus. De uitdrukkingen die wél samengaan met focus hebben één ding gemeen: ze betekenen allemaal ‘iets nutteloos doen’, zoals ‘op water schrijven’ in het Makhuwa hierboven. Het Kîîtharaka heeft er een heel aantal van; die hieronder hebben allemaal als figuurlijke betekenis ‘iets nutteloos doen’:
- water fijnstampen
- de poten van de kip wassen
- water uit watermeloenen zeven
- gedorst graan planten
- buiten optreden
Als je die in dezelfde focusconstructie als in voorbeeld (2) stopt, bewaart het wél zijn figuurlijke betekenis, zoals in voorbeeld (3):
(3) Í rûû́yí û́-gû-kíma ná ǹtîrî́. focus water jij-TT-stamp met vijzel letterlijk: ‘Het is water dat je stampt met een vijzel.’ figuurlijk: ‘Het is iets heel nutteloos dat je aan het doen bent.’
Het was in de taalkundige wereld nog niet bekend dat deze uitdrukkingen van ‘je tijd verdoen’ zich anders gedragen. Waarom kunnen die wél gefocust worden, vraag je je misschien af. Het meest logische is dat er voor zulke uitdrukkingen wél alternatieven te verzinnen zijn waarbij nog steeds de betekenis ‘iets nutteloos doen’ behouden blijft: graan, rijst, of mais zijn bijvoorbeeld allemaal nuttiger om te stampen dan water. En je kan beter op een toneel (of in elk geval binnen) optreden, dan buiten waar niemand het hoort. In de uitdrukking zit iets dat op het eind van de schaal van nut staat, en omdat een schaal betekent dat er alternatieven zijn, kan je daar wel de focus op leggen.
Zo hebben de Bantoe uitdrukkingen ons iets geleerd over hoe taal in het algemeen werkt. Als onderzoekers schreven wij dus niet op water!
___
De Zoeloe uitdrukking komt uit Halpert (2012) en de Swahili uitdrukking van Trithart (1983). Overige gegevens komen uit veldwerk in samenwerking met Dr. Allen Asiimwe (Rukiga) en Patrick Kanampiu (Kîîtharaka).
Halpert, Claire. 2012. Argument licensing and agreement in Zulu. PhD, MIT.
