In het Museum voor Volkenkunde in Leiden wordt nu de tentoonstelling Helende Kracht: Winti, sjamanisme en meer gehouden (tot en met 5 januari 2020). Dit stukje gaat over winti, een traditie van rituele genezing in Suriname. Ook in Nederland zijn er in verschillendesteden winti priesters en genezers werkzaam. Winti is Sranantongo (de grootste creolentaal van Suriname) voor ‘wind’, want winden kunnen je als geesten beïnvloeden als je een winti ritueel uitvoert, een winti pre. De rituelen van winti vormen een onderwerp apart. Er is steeds meer belangstelling voor en je kunt ook cursussen winti doen. Bij winti speelt ook taal een belangrijke rol, en een van de talen van winti is het Krumanti of Kromanti. Het woord wordt ook gebruikt voor een van de goden van de winti, een god die de lucht beheerst en zo kan vliegen. Kromantitongo (ook wel Kumanti) is ook de naam van een taal die gebruikt wordt als mensen tijdens een ritueel in trance raken.
Kromanti is een woord met een geschiedenis uit de tijd van de slavenhandel, toen Suriname nog een kolonie was van Nederland. De namen Coromantee, Kromantyn of Kromanti werden gebruikt voor mensen van de zogenaamde Goudkust in Ghana die als slaaf naar het Caribisch gebied werden gebracht. Het is afgeleid van de naam van de Fante nederzetting aan de kust van Ghana, Kormantse, waar een handelsfort werd gevestigd. Krumanti is nu ook de naam van een taal die nauw verwant is aan de Akan-talen Twi en Fante. In Suriname wordt het woord gebruikt, en ook op Jamaica (daar ook Kramanti genoemd), waar het verwijst naar de rituelen en religie van de Maroons, afstammelingen van weggelopen tot slaaf gemaakte Ghanezen in het binnenland van Jamaica.
Het ligt voor de hand om de taal Kromantitongo in verband te brengen met de Kromanti-taal uit Ghana, en veel mensen denken dat het eigenlijk om dezelfde taal gaat. Er zijn ook mensen uit Ghana op bezoek gekomen bij de Ndyuka, de groep marrons die Kromantitongo gebruiken in rituelen. Er bleek dat er veel culturele overeenkomsten waren (naast verschillen), maar dat de Ghanezen de Kromantitongo zoals gebruikt bij de rituelen van de Ndyuka eigenlijk niet konden verstaan.
Wat is Kromantitongo dan wel? Bob Borges heeft laten zien, op grond van eigen opnames en ouder materiaal, dat het eigenlijk gaat om een taal met de grammatica en een aantal woorden uit het Ndyuka, en daarnaast woorden uit allerlei talen. Een paar voorbeelden van het Kumanti:
Tata ôtyuwa hankaa tinafo osònu.
vader hond zijn/hebben vier voet
‘Een hond heeft vier poten.’
mi hankaa na minto
ik zijn/hebben op kruk
‘Ik zit op de kruk.’
De woordvolgorde en grammatica zijn die van het Ndyuka en Sranantongo, en sommige woorden zijn ook Ndyuka, zoals mi ‘ik’ en na ‘op’. Het telwoord tinafo is ook Ndyuka maar betekent daar ‘veertien’, niet ‘vier’. Kumanti telwoorden zijn het Ndyuka telwoord plus tien. De andere woorden komen uit allerlei talen, zoals de West-Afrikaanse talen Akwapem, Akyim, Anyi, Baule, Ewe, Fanti, Ga, Kikongo, en Twi. Er zijn ook een paar Wayana woorden, een Carib taal, bekend in het Kumanti. Andere woorden komen uit (vaak oudere vormen van) de Surinaamse creolentalen, en van nog andere woorden zullen we het waarschijnlijk nooit weten.
Kortom, de taal van de winti is in Suriname ontstaan, maar al lang geleden; beoefenaren van de rituelen die de Afrikanen meebrachten gebruikten de basis van hun omgangstaal, maar vulden die aan met woorden uit allerlei Afrikaanse en Indiaanse talen die ze nog konden vinden en gebruiken.
Bron: Robert Borges (2014) The Life of Language: dynamics of language contact in Suriname. Proefschrift, Radboud Universiteit.
(Winti priester, foto gemaakt door Sylvia de Groot)
