Jong, dynamisch en verbindend. Dat is het Sheng in een notendop, de jongerentaal die Kenia aan het veroveren is. Over de precieze oorsprong zijn de experts het niet eens, maar het werd in de jaren zeventig al gesproken in de arme wijken en sloppenwijken voornamelijk in het oosten van Nairobi. Het is de taal van tieners en twintigers uit oorspronkelijk de lagere klassen en fungeert als sociaal bindmiddel en teken van identiteit. In de grote stad komen jongeren vanuit het hele land van verschillende bevolkingsgroepen samen. Het Sheng verbindt de jongeren en stelt ze tegelijkertijd in staat zich af te zetten tegen ouderen. Omdat niet-ingewijden het Sheng niet kunnen verstaan, doet het mooi dienst als geheimtaal voor dingen waar anderen niets van af hoeven te weten. Zo kunnen de jongeren makkelijk taboes omzeilen.

Van dat feit kunnen volwassenen natuurlijk ook handig gebruik maken. Zo heeft de Keniaanse overheid in 2005 succesvol een HIV/AIDS-campagne in het Sheng gevoerd. Hiermee kon de overheid op efficiënte wijze de gewenste doelgroep bereiken zonder zich de woede van oudere Kenianen op de hals te halen vanwege het publiekelijk bespreken van seks.

Diversiteit

De taalsituatie in Kenia is redelijk complex. Het Engels is de officiële taal van het land. Het is de taal van instructie op alle lagen van het onderwijs, maar ook de taal van de internationale handel en bankensector. Het is bovendien dé taal van de opwaartse sociale mobiliteit en geniet daarmee enorm veel prestige onder de Kenianen. Het Swahili is de nationale taal, die net als het Engels in het parlement gebruikt wordt, in de handel, maar ook enorm wijdverbreid is als dagelijkse omgangstaal. Daarnaast worden er in Kenia meer dan veertig lokale talen gesproken. Het Swahili is de lingua franca waarmee alle Kenianen met elkaar kunnen communiceren. Het Sheng is dus ook niet ontstaan uit een noodzaak voor jongeren in Nairobi om een talige barrière te doorbreken, want de sprekers van het Sheng spreken ook Swahili.

Coole zonnebrillen

Het Sheng heeft geen eigen grammatica maar gebruikt in principe de grammaticale elementen en sommige woorden van het Swahili. Dit is te zien in een voorbeeldzin uit de beginjaren van dit millennium. Met uitzondering van de schuingedrukte zijn alle woorden Swahili.

De woorden digolo ‘zonnebril’, –kindwa ‘verkopen’, rwabi ‘honderd’ en ngovo ‘vijf’ zijn uniek voor het Sheng. Het woord poa bestaat ook in het Swahili in de betekenis van ‘koel’, maar alleen in het Sheng drukt het een grote positieve waardering uit, net zoals in het Engels.

Het Sheng onderscheidt zich dus voornamelijk door de woordenschat. Qua klanken klinkt het als het Swahili. Maar voor de woordenschat putten de jongeren en jong volwassenen uit de Keniaanse rijkdom aan talen. De meeste woorden komen uit het Swahili, Engels, Luo, Kamba en Kikuyu. Daarnaast komen sommige woorden uit het Hindi en Amerikaanse films.

Hoe maak je een Sheng woord?

Sommige Sheng woorden zijn eenvoudigweg leenwoorden die in vrijwel onveranderde vorm gebruikt worden. Een voorbeeld is het werkwoord kuthora ‘stelen’ uit het Kikuyu. Engelse woorden krijgen een Swahili uitspraak. Dat betekent dat lettergrepen de vorm medeklinker-klinker krijgen en niet in het Swahili voorkomende klanken worden vervangen. Zo is in het Sheng woord buu ‘bus’ de slot ­-s in het Engelse bus verdwenen en de slotklinker is verlengd. En in het woord mathee ‘moeder’ is de doffe ‘e’ van het Engelse mother vervangen door een volle ‘ee’.

Er zijn verder verschillende manieren om Sheng woorden te creëren. Eén daarvan is het omdraaien van lettergrepen. Zo werd het Engelse card eerst verswahili’d tot kadi, wat vervolgens omgevormd werd tot dika ‘kaart’. Een andere manier is het afkappen van woorden. Tizi ‘oefening (bij sport)’ is bijvoorbeeld het resultaat van het afkappen van de eerste lettergreep van praktizi, de verswahili’de vorm van het Engelse practice. In andere gevallen wordt een woord halverwege afgebroken en wordt er een willekeurige lettergreep achteraangeplakt om het een Sheng karakter te geven. Dit is het geval bij een woord als finje ‘vijftig shilling’: het Engelse fifty ‘vijftig’ is afgekapt na fi en daar is de lettergreep –nje achtergeplakt. Maar niet alle woorden zijn afgeleid van leenwoorden. Sommige lijken uit het niets te zijn ontstaan, zoals mboch ‘huishoudhulp’, tenje ‘radio’ en ocha ‘plek van afkomst van je familie’.

Jong en dynamisch

Het Sheng is bijzonder jong en dynamisch: nieuwe woorden komen en gaan. En er zijn onderhand al behoorlijk wat generaties woorden, aangezien het al weer enkele tientallen jaren bestaat. Zo kunnen ook lagen van strategieën om nieuwe woorden te vormen ontstaan. In de jaren tachtig en negentig was het bijvoorbeeld populair om woorden met een o te laten beginnen en eindigen. Zo werd het Kikuyu keradhi ‘klas’ omgevormd tot oradho. En het Swahili dirisha ‘raam’ werd odiro. Later werd dit laatste woord in het Sheng opnieuw gevormd als diiroo ‘raam’.

Sommige woorden zijn gewoon vaker aan vervanging toe. Kijk bijvoorbeeld naar de woorden voor ‘sigaret’. Het oudste woord hiervoor is mozo dat van het Swahili woord moto ‘vuur’ afstamt. Meestal moedigen ouders het niet aan dat hun kinderen roken en dat is in Kenia niet anders. Dus toen de betekenis van het woord mozo bekend raakte, schakelden de jongeren over naar het woord fegi van het informeel Engelse fag ‘peuk’. Maar praktisch nut is niet de enige bepalende factor of een woord in gebruik blijft. Een jongerentaal is natuurlijk van zichzelf behoorlijk modegevoelig. En zo werd fegi op den duur vervangen door fwaka, een vervorming van het Swahili woord -waka ‘branden’. De manamba’s, de hippe jonge chauffeurs van de matatu-busjes, de belangrijkste vorm van openbaar vervoer in Kenia, gelden als één van de belangrijkste bronnen van het bedenken en verspreiden van nieuw Sheng vocabulair. Andere drijvende krachten zijn rappers en muzikanten. De populaire rapper Octopizzo heeft bijvoorbeeld het woord Octombitho voor marijuana bedacht om radiocensuur te omzeilen.

Verbindend

Wat is de status van het Sheng nu? Het Sheng is tot op de dag van vandaag in ontwikkeling en wordt steeds populairder. Overal kom je de taal tegen: op billboards, op de radio en dus zelfs in politieke campagnes. Het zijn nu dus ook niet meer uitsluitend jongeren die van de taal op de hoogte zijn. Natuurlijk klagen docenten steen en been dat door het gebruik van Sheng de resultaten voor Engels en Swahili op school achteruitgaan. Maar in een land waar jongeren 60% van de bevolking uitmaken, heeft het Sheng toekomst. Bedrijven en banken beginnen hier op in te spelen door in het Sheng te adverteren. En tot zover met succes. En het mooiste van het Sheng? Het maakt niet uit tot welke bevolkingsgroep je behoort. Of je nu Kikuyu, Akamba of Luo bent, arm of rijk, het Sheng verenigt de Keniaanse jeugd tot één. En dat is bijzonder positief in een land waar conflicten tussen verschillende bevolkingsgroepen nog steeds een grote rol spelen.

Bronvermelding

1. Abdulaziz, Mohamed H. & Ken Osinde (1997). Sheng and Engsh: development of mixed codes among the urban youth in Kenya. International Journal of the Sociology of Language 125(1): 43-63.
2. Bosire, M. (2009). What Makes a Sheng Word Unique? Lexical Manipulation in Mixed Languages. In Selected Proceedings of the 39th Annual Conference on African Linguistics, ed. Akinloye Ojo and Lioba Moshi, 77-85. Somerville, MA: Cascadilla Proceedings Project.
3. Dean, L. (2013). Street Talk: How the urban slang of Nairobi slums is becoming the language of the people. http://www.slate.com/articles/news_and_politics/roads/2013/11/sheng_is_becoming_a_kenyan_language_how_the_urban_slang_of_nairobi_slums.html, 01-11-2013.
4. Jones, J. (2015). Sheng shaping Kenya’s identity,http://unravellingmag.com/sheng-shaping-kenyas-identity/, 19-01-2015.
5. Momanyi, Clara (2009). The effects of ‘Sheng’ in the teaching of Kiswahili in Kenyan schools. The Journal of Pan African Studies 2: 127-138.
6. Mulupi, D. (2015). Connecting with young Kenyans via the Sheng urban language, http://www.howwemadeitinafrica.com/connecting-with-young-kenyans-via-the-sheng-urban-language/49544/, 10-06-2015.
7. Ogechi, Nathan Oyori (2005). On lexicalization in Sheng. Nordic Journal of African Studies 14(3): 334-355.