Op 15 augustus 1482 bereikte de vloot van Diogo Cão de monding van de Congo-stroom. Weinige dagen later plantte de Portugese kapitein geheel volgens de imperialistische gewoonten van zijn tijd een padrão of stenen pilaar op het grondgebied van het Kongo-koninkrijk. Hiermee wou hij eventjes meegeven dat dit land officieel bezit was geworden van Portugal. Het idee dat de koning van Kongo en zijn edelen daar mogelijk anders over dachten kwam wellicht zelfs niet op bij Cão en zijn broodheren. Wat de Portugezen bedoeld hadden als een eenzijdige verklaring van inbezitneming was echter het begin van een lange geschiedenis van onderlinge uitwisseling tussen Kongo en Europa. Deze interactie verliep aanvankelijk op veel gelijkwaardiger manier dan de Portugezen hadden verhoopt en dan we ons vandaag in tijden van dekolonisatie kunnen voorstellen.

De wederzijdse ontdekking van Kongo en Europa wekte een grote interesse in elkaars cultuur en ideeëngoed. Een Europees nieuwtje waarover de Kongolese elite heel enthousiast was in de 16^de eeuw waren boeken. Van koning Afonso I, die regeerde van 1506 tot 1543, werd gezegd dat hij niet anders deed dan lezen en vaak bovenop zijn boeken in slaap viel. Boeken waren een zeldzaam en duur goed en de vraag tot import was groter dan het aanbod. De eerste catechismus in het Kikongo uit 1624 kostte 100 reis. In de jaren 1650 was papier een kip per blad waard en omdat papier zo’n schaars goed was, werden soms bananenbladeren gebruikt als alternatief. De prijs voor een studieboek liep al gauw op tot 6000 reis en een missaal kreeg men in ruil voor een slaaf. Daarom verwierven boeken een haast rituele status en kwam geletterdheid in hoog aanzien. Om te pochen plakten geletterden in processies een kaartje op hun voorhoofd: hun intellectuele status moest onmiddellijk zichtbaar zijn. Papier, inkt, stempels met inscripties, geschreven certificaten en vergunningen speelden een belangrijke rol in de hof- en kerkadministratie. Afrikaanse bureaucratie avant la lettre, of er toch na… Net zoals bij het christendom eigenden de Kongolezen zich geletterdheid toe om het hun eigen Kongolese betekenis en draai te geven.

Die draai gaven ze ook aan de woorden voor boek, hetzij aan hun betekenis, hetzij aan hun vorm. Enerzijds verwezen Kikongo-sprekers naar boeken met het Bantoe-woord voor de materie (perkament) waaruit boeken en brieven vroeger gemaakt waren, namelijk mukanda ‘vel’. Anderzijds ontleenden ze een rits van leenwoorden uit de verschillende Europese talen die sinds de 16^de eeuw langs de Atlantische kust door missionarissen, handelaren en militairen gesproken werden: Portugees, Engels, Frans en – jawel – Nederlands. Zoals vaak gebeurt met leenwoorden werd hun oorspronkelijke vorm aangepast aan de fonologie of klankwetten van de ontvangende taal (sjuu d’oransj en pompier, weet je wel). “Nativisatie” noemen we dit in de taalkunde, in dit geval naar één van de vele Bantoetalen uit de Kikongo-taalgroep Zo werd het Portugese livro getransformeerd tot livulu of divulu (uitspraak ‘l/dievoeloe), het Franse livre tot libla, het Engelse book tot buku (uitspraak ‘boekoe’) en het Nederlandse/Vlaamse boeken (het meervoud!) tot buka (uitspraak ‘boeka’).

De huidige verspreiding van deze woorden (zie kaartje) geeft ons niet alleen een idee van waar ze langs de kust geïntroduceerd werden, maar ook hoe de Kongolese boekencultuur door de tijd heen veranderde. Het Engelse leenwoord buku kent vandaag duidelijk de ruimste verspreiding. Het weerspiegelt de verschuiving van een voornamelijk christelijk geïnspireerde omgang met boeken in de 16-17^de eeuw (via de Portugezen in Angola en Kongo) naar een meer handelsgerichte traditie (voornamelijk via de Engelsen in Cabinda en verder noordwaarts) in de 18-19^de eeuw.

Gebaseerd op Brinkman, Inge and Bostoen, Koen. 2018. ‘To Make Book’: A Conceptual Historical Approach to Kongo Book Cultures (16^th-19^th century). In Bostoen, Koen & Inge Brinkman (eds.), The Kongo Kingdom: The Origins, Dynamics and Cosmopolitan Culture of an African Polity (pp. 216-234) Cambridge: Cambridge University Press.