In het Engels worden de meervoudswoorden they en them steeds meer gebruikt in het enkelvoud om geslachtsneutraal te zijn, en wij nemen het over in het Nederlands (bijvoorbeeld: ‘als er iemand binnenkomt, geef hun dan een kaartje’). Het is nog even afwachten hoe dit gaat aanslaan, maar de ontwikkeling maakt mij vrolijk en om een onverwachte reden: De taalgroep waar ik op werk, het Koesjitisch uit Noordoost Afrika, heeft dit verschijnsel namelijk in het talige geslacht van woorden. Dat wil zeggen: woorden zijn allemaal mannelijk of vrouwelijk, zoals in het Frans waar je la femme ‘de vrouw’ en le garçon ‘de jongen’ zegt, óf ze hebben een derde geslacht: meervoud.

Dat kunnen we zien in het het Iraqw, een Koesjitische taal van Tanzania, waar bijvoorbeeld het woord ‘staart’ tot het meervoudsgeslacht behoort. In een zin als hhayso i harweeriir-iná’ ‘de staart draait rond in cirkels’ heeft de uitgang op het werkwoord van de derde person meervoud, ookal gaat het slechts om één enkelvoudige staart. Net zoals in het Frans is er ook hier niet altijd een logica: het woord voor ‘touw’ in het Iraqw is mannelijk, en het woord voor een ‘melkcontainer’ vrouwelijk – dat moet je gewoon leren, want er is niks mannelijks aan een touw, of vrouwelijks aan een melkcontainer. Je moet het geslacht van de woorden dus weten om de uitgang op het werkwoorden te correct te maken, en dat geslacht is mannelijk, vrouwelijk, of, inderdaad, meervoud. En dan kan de betekenis enkelvoudig zijn, zoals bij ‘staart’, net als in het Engels they gebruikt kan worden voor een persoon van wie je het geslacht niet weet of niet wil weten. Het kan overigens best zijn dat het feit dat een staart uit vele haren bestaat een rol heeft gespeeld in het meervoudsgeslacht van het woord.

Nu heb ik nog wel over een verschil tussen talen heengestapt. In het Engels en in het Nederlands, zie je talig geslacht vooral in voornaamwoord die verwijzen naar personen. Je verwijst naar een vrouw met ‘zij’, naar een man met ‘hij’, en naar iemand die onbekend of geen van beide is met ‘hen’ (zie hier voor uitleg). In het Iraqw wordt juist voor mensen geen verschil gemaakt tussen ‘hij’ en ‘zij’: inós kan beide betekenen – en ook in alle andere talen van Tanzania wordt daar geen onderscheid gemaakt.

Dat betekent trouwens niet dat het de Iraqw niet interesseert of iemand man of vrouw is. In tegendeel: zodra je iemand aanspreekt moet je dat duidelijk maken. Ze maken bijvoorbeeld een verschil tussen ‘jij’ (kiíng) tegen een vrouw en ‘jij’ (kuúng) tegen een man. En als iemand toeroept met ‘hé daar’ moet je ook een onderscheid maken tussen mannen (xáygan) en vrouwen (xáysiri).

Specialisten over talig geslacht vonden het maar niks dat het Iraqw een meervoud als derde geslacht heeft: je moet enkelvoud en meervoud (getal) niet mengen met geslacht, vonden zij. Maar de werkelijkheid laat zien dat deze mix al lang bestaat en zelfs groeit, zoals in het Engels, maar ook in het Nederlands (en vast nog heel veel andere talen), waarin dit nu heel gewoon wordt. Wat de meesters en juffen ook vinden van ‘hoe taal gebruikt zou moeten worden’, taal ontwikkelt zich toch in onverwachte richtingen en laat zich niet beperken in regels.

Bronnen:

Mous, Maarten 1993. A grammar of Iraqw (Cushitic Language Studies, 9.) Hamburg: Helmut Buske.

Corbett, Greville G. 2006. Agreement. Cambridge: Cambridge University Press.

Mous, Maarten 2021. The Iraqw society reflected in their language. In The integration of language and society: a cross-linguistic typology, edited by Alexandra Y. Aikhenvald, R. M. W. Dixon, and Nerida Jarkey. Oxford: Oxford University Press.