De ene Nederlander of Belg praat niet altijd precies hetzelfde Nederlands als de andere. Ook tussen geschreven en gesproken Nederlands zitten de nodige verschillen. Toch vallen deze verschillen in het niet vergeleken met het Arabisch. Het Arabisch wordt in vele dialecten gesproken van de Maghreb tot Saoedi-Arabië, en van Irak tot aan Zuid-Soedan. Tegenover die veelheid aan dialecten die gebruikt worden in de dagelijkse omgang staat één formele en archaïsche standaardtaal, het Standaard-Arabisch. Veel mensen in de Arabische wereld hebben, naast het Arabische dialect dat ze dagelijks spreken, ook kennis van het Standaard-Arabisch. Zo’n situatie wordt door wetenschappers aangeduid als diglossie: het leven met twee varianten van een taal.

Eén naam, twee talen

De formele variant van het Arabisch is het Klassiek of Standaard-Arabisch. Deze is aan het eind van de 8^ste eeuw vastgelegd en sindsdien nauwelijks meer veranderd. Het is de taal van de Koran, maar het wordt ook gebruikt voor kranten en moderne romans. Het Standaard-Arabisch is de officiële taal van alle Arabische landen, waaronder heel Noord-Afrika, en dus ook de taal die op scholen wordt onderwezen. Daarnaast wordt het gebruikt voor het nieuws, formele toespraken en preken. Standaard-Arabisch is echter niemands moedertaal, en maar een heel klein percentage van de Arabieren kan spontaan in deze taal communiceren. Door gebrekkig onderwijs verstaan veel Arabieren het niet goed, al zullen ze dat niet graag toegeven.

In de dagelijkse omgang gebruiken de Arabieren varianten van het Arabisch die ook wel de Arabische dialecten worden genoemd. Als een Arabier een vriend aan de telefoon heeft of boodschappen doet, zal hij dat dus in het dialect doen. Omdat niet iedereen het Standaard-Arabisch beheerst wordt er ook in dialect zaken gedaan en wordt het zelfs in moskeeën, scholen en universiteiten veel gesproken. Afhankelijk van de regio en de persoon, uiten Arabieren zich ook in sociale media vaak in dialect — en er verschijnt steeds meer literatuur die (deels) in dialect is geschreven.

Het ene Arabisch is het andere niet

Er zijn grote regionale verschillen tussen de Arabische dialecten onderling, maar ook tussen de dialecten en het Standaard-Arabisch. Bepaalde woorden kunnen in het Standaard-Arabisch iets anders betekenen dan in een dialect, of helemaal niet gangbaar zijn en daarmee onbegrijpelijk. Maar ook de zinsvolgorde en de grammatica van de twee taalvarianten verschillen, en sommige letters spreek je in dialecten anders uit dan in het Standaard-Arabisch. Zo is bijvoorbeeld ‘waar ga je heen?’ in het Standaard-Arabisch ‘ila ayna tadhabu?’ en in het modern Egyptisch-Arabisch ‘raayih feen?’. Je ziet: compleet anders. Op de website van het Semitisches Tonarchiv van de Universiteit van Heidelberg zijn geluidsfragmenten van uiteenlopende Arabische dialecten en andere Semitische talen te vinden.

Ondanks dat de verschillen tussen het stabiele Standaard-Arabisch en de gesproken varianten zo groot zijn, hebben Arabische wetenschappers de dialecten slechts bij uitzondering zelf onderzocht of vastgelegd. Dit komt door het enorme prestige dat het Standaard-Arabisch geniet als officiële taal in de gehele Arabische wereld: het is de taal van machthebbers, beroemde geleerden en schrijvers, en natuurlijk de taal van de heilige Koran en de islam. Op de dialecten kijken de meeste Arabieren neer. Deze voldoen namelijk niet aan de regels van de schrijftaal, het Standaard-Arabisch.

Een taal die met z’n tijd meegaat

Moderne taalkundigen interesseren zich daarentegen mateloos in de dialecten. Dat zijn immers de natuurlijke talen: de varianten van het Arabisch die als moedertaal worden gesproken. En juist omdat ze niet zijn vastgelegd noch als norm worden voorgeschreven, zijn ze flexibel en dynamisch: ze zijn niet alleen per regio verschillend, maar ze veranderen ook met de tijd. Als dagelijks communicatiemiddel voegen de Arabische spreektalen zich gewillig en vlot naar de behoeften en omgeving van elke spreker.

Laten we eens kijken naar een paar voorbeelden van hoe de spreektaal zich aangepast heeft en dus afwijkt van het Standaard-Arabisch. Sprekers ontkennen hun zinnen niet zoals het gebeurt in het Standaard-Arabisch en doen dit ook niet allemaal op dezelfde manier. In het Marokkaans-Arabisch vind je woorden uit de Berbertalen, in het Irakees-Arabisch Perzische klanken en in het Soedanees-Arabisch zijn invloeden van de lokale Afrikaanse talen te vinden. Met name in Arabische steden is het koloniale verleden nog hoorbaar in Turkse, Engelse en Franse leenwoorden en tref je moderne termen aan op bijvoorbeeld het gebied van de digitale technologie, zoals appen en posten op Facebook. Geen taalacademie die dat allemaal tegen kan houden.

Arabisch op de grens

Dialecten of spreektalen zeggen iets over migratiestromen in het verleden. Het gebruik van bepaalde klanken in een oase in Libië kan bijvoorbeeld wat zeggen over de Arabische groep die zich daar ooit heeft gevestigd. En door hun grote aanpassingsvermogen kunnen de dialecten ons ook wat leren over taalverandering en taalcontact in het algemeen.

De Sahel, de brede, meertalige grensstrook tussen de Arabische wereld en Afrika bezuiden de Sahara, is daarom een interessant onderzoeksgebied. Hoe en op welk vlak beïnvloeden de Afrikaanse talen het Arabisch en andersom? Wat voor soort Arabische woorden worden overgenomen in lokale Afrikaanse talen en wanneer ook de grammatica? Welke on-Arabische klanken komen er in het Arabisch van de regio terecht, of welke typische Arabische klanken gaan er daar verloren? Worden er ook talen bedreigd? Afrikanisten en arabisten die zich met de Sahel bezighouden en geïnteresseerd zijn in taalcontact en -verandering proberen op dat soort vragen antwoorden te vinden.

Caroline Roset is docent en onderzoeker Arabisch aan de Universiteit van Amsterdam

Meer lezen over het Arabisch?

• Encyclopedia of Arabic Language and Linguistics (2006-2009). Ed. Kees Versteegh et al. Leiden etc: Brill. Vier delen. Online toegankelijk tegen betaling.
• Roset, Caroline (2013). ‘Op zoek naar het gesproken Arabisch van Darfur: veldnotities’. In: ZemZem, Vol. 9, p.82-86. Digitaal te vinden via UvA-DARE.
• Ruprecht-Karls-Universität Heidelberg SemArch – Semitisches Tonarchiv. http://www.semarch.uni-hd.de/index.php43?&lang=en
• Versteegh, Kees (2014). The Arabic Language. Edinburgh: Edinburgh University Press. Second edition.