Je bekijkt nu Wat zegt de struisvogel?
By: Krzysztof Niewolny

Wat zegt de struisvogel?

Wat zegt de koe, de hond, de kat? Leuke spelletjes voor kleine kinderen, maar de antwoorden zijn meestal kort en eenduidig: meer dan ‘boe’ zegt een koe niet. Dat is heel anders voor de ǀXam, de voormalige inwoners van het zuidelijkste puntje van wat nu Zuid-Afrika is. In de verhalen die de ǀXam aan elkaar vertellen komen dieren uitgebreid aan het woord, en elk dier gebruikt daarin zijn eigen taal.

Die “dierentalen” zijn allemaal van het ǀXam afgeleid, en daarom eerst iets over het ǀXam zelf. Dat is een taal die hoort bij de zogenaamde ‘Khoisan’ groep, een cluster van verschillende taalfamilies uit zuidelijk en oostelijk Afrika die erg verschillend zijn, maar een interessant kenmerk delen: ze maken allemaal gebruik van kliks. Kliks zijn klanken die we in het Nederlands vooral expressief gebruiken, zoals wanneer je ‘tsk’ zegt om je afkeuring te laten merken. Dat ‘tsk’ is een zogenaamde dentale klik, wat betekent dat je deze maakt met je tong tegen de achterkant van je tanden. Waar je kliks in het Nederlands alleen gebruikt als tussenwerpsels of uitroepen, functioneren kliks in Khoisantalen als gewone medeklinkers, die je, samen met klinkers en andere medeklinkers, gebruikt om woorden te bouwen. In de naam ǀXam zelf zit ook een klik; het symbool ǀ duidt een dentale klik aan, zoals het afkeurende ‘tsk’ uit het Nederlands.

Kliks spelen ook een belangrijke rol in de ‘talen’ van dieren in ǀXam verhalen. De spraak van dieren wordt gecreëerd door in een gewone ǀXam zin bepaalde klanken te vervangen door andere klanken. De jakhals, bijvoorbeeld, vervangt de eerste medeklinker van de meeste woorden door een bilabiale klik, die je maakt met de lippen, als een soort luchtkus. De hyena, daarentegen, vervangt zijn eerste medeklinkers door een palatale klik, die je maakt met het midden van de tong tegen het gehemelte. Zelfs de maan heeft zijn eigen spraak; die doet min of meer hetzelfde als de jakhals. De struisvogel, daarentegen, gebruikt juist geen klikklanken, en daar is volgens de ǀXam een logische verklaring voor: een struisvogel heeft geen brede tong, zoals een mens, maar een puntig tongetje, en die is niet geschikt om kliks mee uit te spreken. Als je als een struisvogel probeert te klinken, spreek je dus geen kliks uit.

En hoe dat geklonken heeft? Dat kunnen we helaas niet meer met zekerheid achterhalen. Het ǀXam wordt niet meer gesproken, de laatste sprekers van de taal leefden zo’n honderd jaar geleden. Onder druk van de koloniale Zuid-Afrikaanse overheid leverden de ǀXam steeds meer van hun vrijheid, identiteit en ook hun taal in. Hun oorspronkelijke levensstijl van jagen en verzamelen moesten ze inruilen voor een bestaan als werknemers op boerderijen. En hun taal voor de taal die op die boerderijen gesproken werd, het Afrikaans. Maar voordat de ǀXam taal en cultuur definitief verdween, hebben ǀXam sprekers veel van deze kennis op schrift gesteld, samen met de onderzoekers Wilhelm en Dorothea Bleek en Lucy Lloyd. Dit staat bekend als het Bleek & Lloyd archief, en bestaat uit ǀXam teksten, woordenlijsten, grammaticale informatie en ook kaarten en tekeningen. Dankzij deze verzameling kunnen we nu nog het een en ander te weten komen over het leven van de ǀXam in vroeger tijden.

Bleek, Dorothea F. 1936. Special speech of the animals and moon used by the |Xam Bushmen. Bantu Studies 10. 163-199.

Skotnes, Pippa. 2007. Claim to the country: The archive of Wilhelm Bleek and Lucy Lloyd. Athens, Ohio: Ohio University Press.