Een klik met de Xhosa

Het lenen van woorden uit andere talen vindt bijna in elke taal plaats. Engelse woorden zoals ‘goal’, ‘deal’ en ‘weekend’ zijn helemaal ingeburgerd binnen de Nederlandse taal. Ook in de Zuid-Afrikaanse Xhosa-taal vindt dit verschijnsel plaats, waarbij sommige leenwoorden een wel heel verassende herkomst hebben.

De woorden itafile, ukudeka en ihempe  zullen waarschijnlijk weinig herkenning oproepen bij iemand die niet bekend is met het Xhosa. Het Xhosa, door de sprekers ook vaak isiXhosa genoemd, is een Bantoetaal die gesproken wordt in het zuiden van Zuid-Afrika. Samen met onder andere het Engels, het Afrikaans en het Zoeloe is het een van de elf officiële landstalen van Zuid-Afrika. Circa 7,9 miljoen Zuid-Afrikanen spreken het Xhosa als moedertaal, onder wie Nelson Mandela.

Kenmerkend voor het Xhosa zijn de klikklanken die in de taal voorkomen. De medeklinkers ‘c’, ‘q’ en ‘x’ worden uitgesproken door middel van het maken van een klik. Xolo, wat het spijt me betekent, wordt dan ook uitgesproken door klik-olo en Xhosa wordt uitgesproken als klik-osa, waarbij de uitspraak van de ‘h’ vervalt en de klik geaspireerd wordt uitgesproken. De klikklank van de letter ‘x’ kan vergeleken worden met de klik die men maakt om paarden aan te sporen en het uitspreken van de letter ‘c’ kan vergeleken worden met een ‘tsk’ klank. Het geluid dat ontstaat bij het ontkurken van een champagnefles komt overeen met de uitspraak van de ‘q’ in het Xhosa. Een ander kenmerk van het Xhosa is het betekenisverschil van woorden als zij op een andere toon worden uitgesproken. Dit verschijnsel vindt bijvoorbeeld ook plaats in het Limburgs, Zweeds en Mandarijns.

De woorden itafile, ukudeka en ihempe lijken weinig herkenning op te roepen, maar dit zijn alle drie leenwoorden uit het Nederlands. Volgens het Department of African Studies in Leipzig bestaat het Xhosa voor 78% uit leenwoorden of woorden die gebaseerd zijn op andere talen, vooral het Afrikaans en het Engels. Lekkers en Sussie uit het Afrikaans worden ilekese en usisi. Doordat het Afrikaans grotendeels voortgekomen is uit de Nederlandse taal, komen veel leenwoorden oorspronkelijk uit het Nederlands. Kijk maar eens naar deze woorden: ihempe, ukulesa, ududeka en itafile. Dat deze woorden hemd, lezen, deken en tafel betekenen valt misschien niet meteen op, maar wie de betekenis eenmaal weet ziet de overeenkomst duidelijk.

Hoewel het Xhosa veel invloeden kent van het Afrikaans en Nederlands, blijft het zien van een overeenkomst lastig. Dit komt mede doordat de leenwoorden door de Xhosa-sprekers volledig worden opgenomen in het Xhosa en hieraan worden aangepast. Dit gebeurt onder andere door middel van het toevoegen van een voorzetsel, zoals ‘uku’ bij ukudeka of door middel van klankaanpassing. Ondanks deze aanpassingen is het toch een opvallend verschijnsel dat de Nederlandse taal zich zo diep heeft geworteld in een echte Afrikaanse taal.