Hoe je aan geld komt, is een vraag die veel mensen bezig houdt. Maar hoe je aan het woord voor geld komt, is nog veel interessanter. In de talen die in Botswana gesproken worden, hebben de woorden voor ‘geld’ een bijzondere voorgeschiedenis: meestal betekent hetzelfde woord ook ‘bloed’.

In Botswana worden 28 talen gesproken, en veel daarvan gebruiken hetzelfde woord voor ‘bloed’ en ‘geld. In het Tswana, de nationale taal van Botswana, wordt het woord madi gebruikt met de betekenissen ‘geld’ en ‘bloed’. Het Kgalagadi, dat erg lijkt op het Tswana, gebruikt mari voor ‘geld’ en ‘bloed’, want in deze taal zijn alle d’s in r’en veranderd. Het Yeyi, dat ook in Botswana wordt gesproken, gebruikt een heel ander woord voor bloed, maropa, maar ook dit woord kan gebruikt worden met de betekenis geld. Hetzelfde geldt voor het Mbukushu woord manyinga: ook dit betekent zowel bloed als geld.

Dat deze woorden allemaal met ma beginnen is geen toeval. In de familie van de Bantoetalen, waar Tswana, Kgalagadi, Yeyi en Mbukushu allemaal bij horen, wordt ma vaak gebruikt voor woorden die een vloeistof aanduiden. Maar in Botswana worden ook talen gesproken die niet bij de Bantoefamilie horen, de Khoisantalen. Deze worden gesproken door mensen die traditioneel leefden als jagers-verzamelaars, en werden daarom vroeger ook wel “Bushmen” talen genoemd. Ze staan ook bekend als “kliktalen”, omdat ze uitgebreid gebruik maken van kliks. Heel anders dan het Tswana, maar toch gebruiken ook deze talen hetzelfde woord voor ‘geld’ en ‘bloed’, zoals de volgende voorbeelden uit verschillende Botswaanse Khoisantalen laten zien (het symbool ǀ geeft een klik weer, die je maakt met je tong tegen je tanden).

Juǀ’hoan ǀ’ang ‘geld, bloed’

Naro ǀ’ao ‘geld, bloed’

!Xoon ǀnãm ‘geld, bloed’

Maar waar komt deze gewoonte vandaan om voor bloed en geld hetzelfde woord te gebruiken? Botswana heeft geen bloederige, gewelddadige economie; de betekenisverwarring tussen bloed en geld berust op een toevallig, historisch misverstand. Het Tswana woord madi betekende oorspronkelijk alleen ‘bloed’, en niet ‘geld’. Dat kun je zien omdat woorden met een vergelijkbare vorm in andere Bantoetalen alleen ‘bloed’ betekenen, en niet ‘geld’. Het Mwiini, bijvoorbeeld, dat in Somalië gesproken wordt, gebruikt het woord maazi alleen voor ‘bloed’, en hetzelfde geldt voor het woord mwazi in het Pokomo, in Kenia.

‘bloed’ is dus de oorspronkelijke betekenis van het Tswana woord madi. Op een gegeven moment verscheen er echter een nieuw woord voor ‘geld’, mali, in zuidelijk Afrika. Dit woord is afgeleid van het Arabische woord maal, wat bezit of rijkdom betekent. Arabisch werd gesproken door handelaren langs de Oost-Afrikaanse kust, en omdat geld een belangrijke rol speelt bij hun beroep, is het niet verrassend dat dit woord ontleend werd op de plaatsen waar ze handel dreven. In allerlei talen langs de Oost-Afrikaanse kust duikt het wood mali voor geld op, en zo kwam het uiteindelijk ook terecht bij het Tswana. In het Tswana werd mali uitgesproken als madi, want in het Tswana kan een l nooit gevolgd worden door een i, dat wordt automatisch een d. En zo gebeurde het dat het leenwoord madi voor geld geheel toevallig samen viel met het al bestaande woord madi voor bloed. Vanaf dat moment had het Tswana één woord voor bloed en geld, zonder dat de betekenissen ooit echt iets met elkaar te maken hebben gehad.

Maar het idee dat geld en bloed iets met elkaar te maken hadden, begon zich wel te verspreiden. Sprekers van talen waar het Tswana mee in contact was, zoals het Juǀ’hoan, Naro, !Xoon, Kgalagadi, Yeyi en Mbukushu, raakten er aan gewend dat het woord voor bloed ook geld kon betekenen. En ze begonnen dus het woord voor bloed in hun eigen taal te gebruiken voor geld.

Tot spraakverwarring leidt dit gebruik overigens zelden: in de meeste gevallen is het wel duidelijk of je het over bloed of geld hebt. En mocht je toch alle twijfel uit de weg willen ruimen, dan kan je altijd het woord pula voor geld gebruiken. Dit is de naam van de Botswaanse munteenheid, en betekent in het Tswana oorspronkelijk regen. Omdat Botswana een heel droog land is, is regen heel waardevol. Pula heeft dus ook een dubbele betekenis, maar dat is in dit geval geen toeval!

Gebaseerd op:

Brenzinger, Matthias. 2014. “Blood becomes money: Lexical acculturation in Southern Africa”. In de Féral, Carole, Maarten G. Kossmann & Mauro Tosco (eds.), In and out of Africa. Languages in Question. In honour of Robert Nicolaï. , 37-71. Peeters: Louvain-La-Neuve.

Gunnink, Hilde. 2020. “Language contact between Khoisan and Bantu languages: The case of Setswana”. Southern African Linguistics and Applied Language Studies 38(1). 27-45.