Dit stuk werd eerder in het Engels gepubliceerd op de website van het African Studies Centre van de Universiteit Leiden.

Als er één naam en oeuvre zijn die niet mogen ontbreken op de leeslijst voor Afrikaanse literatuur in het mondiale Noorden en Zuiden, dan is dat toch wel de Keniaan Ngũgĩ wa Thiong’o. Hij overleed op 28 mei 2025.

Ngũgĩ (een naam die hij na zijn jeugd koos ter vervanging van zijn doopnaam ‘James’), werd in 1938 geboren op het platteland van Limuru, uit een grote familie met een polygame vader. Zijn jeugd werd getekend door de bitterste periode van de Britse koloniale macht – zoals te lezen valt in Dreams in a time of war (2010), en in zijn leven heeft hij de pijn gekend van gevangenschap, verbanning, en aangevallen worden. Familieleden namen deel aan de Mau Mau-revolutie, zoals te lezen is in Weep Not, Child (1983), een werk dat ook wel wordt beschouwd als de beste Engelse roman van een Oost-Afrikaanse auteur. Tijdens zijn verblijf in de gevangenis, waar hij zonder proces belandde, begon hij met het schrijven van zijn eerste werk in het Gĩkũyũ, dat hem ertoe in staat stelde om banden met de gemeenschap te creëren door te schrijven, op toiletpapier: “[…] de enige verbinding die ik nu kon bedenken was taal […] zo kwam ik ertoe om Caitaani Mutharaba-ini (Duivel aan het Kruis) in Gĩkũyũ te schrijven terwijl ik in de gevangenis zat.” (Ngũgĩ wã Thiong’o 1985: 153).

Na zijn detentie zocht hij in 1982 asiel in het VK en de VS en doceerde er vergelijkende literatuurwetenschap. Afgelopen juni 2024 vierden ze op het Swahili Colloquium in Bayreuth (Duitsland), dezelfde universiteit die hem op 5 mei 2014 een eredoctoraat verleende, de 50e verjaardag van zijn essay ‘De dekolonisatie van de geest. De politiek van taal in Afrikaanse literatuur’, dat veel mensen de ogen opende. De essentie van dit werk kan worden begrepen in het voorwoord, waarin de kracht van literatuur via taal wordt benadrukt:

“Dit boek is dankbaar opgedragen aan allen die schrijven in Afrikaanse talen, en aan allen die door de jaren heen de waardigheid van de literatuur, cultuur, filosofie en andere schatten die Afrikaanse talen met zich meedragen, hebben behouden.”

Hoewel hij nooit de Nobelprijs voor de literatuur heeft ontvangen, heeft hij nooit opgegeven om de door de kolonisator opgelegde opvattingen en gekoloniseerde geesten uit te dagen met zijn eigen bezielde leven en literatuur. Hij heeft echter wel erkenning gekregen van het Afrikaanse continent. In 1962 schreef de studentenkrant The Makererian “Ngũgĩ spreekt namens een continent” als commentaar op zijn eerste toneelstuk – The Black Hermit – dat in Kampala werd vertoond om de Oegandese onafhankelijkheidsdag te vieren.

Ngũgĩ stopte in 1982 met schrijven in het Engels en begon literatuur in zijn eigen moedertaal te promoten. Zoals Alain Ricard het treffend verwoordde, deed Ngũgĩ dat voor Gĩkũyũ terwijl “de andere Keniaanse talen (Kikamba, Kiluhya en Dholuo) gedegradeerd werden door de constante vooruitgang van het Kiswahili en, natuurlijk, van het Engels in de jaren tachtig” (Ricard, 1994).

Hij begon te schrijven in “een taal die geen noemenswaardige traditie van roman- of fictieschrijven had” (Ngũgĩ, 1986:74) en creëerde een groot literair oeuvre dat vervolgens in andere Afrikaanse en niet-Afrikaanse talen is vertaald.

Een paar fragmenten hieronder zullen de lezer helpen om zijn leven en denken te begrijpen, en hopelijk ook zijn revolutionaire taalkeuze en de impact ervan. Moge deze revolutionaire wind blijven waaien en de taalverscheidenheid en -rijkdom voor alle Afrikaanse landen en hun literaturen bevorderen.

“We spraken Gĩkũyũ terwijl we op het land werkten. We spraken Gĩkũyũ in en buiten het huis. Wij kinderen vertelden de volgende dag de verhalen opnieuw aan andere kinderen die op het land werkten om de pyrethrumbloemen, theebladeren of koffiebonen van onze Europese en Afrikaanse landheren te plukken. … Onze waardering voor de suggestieve magische kracht van taal werd versterkt door de spelletjes die we met woorden speelden door middel van raadsels, spreekwoorden die lettergrepen omzetten, of door middel van onzinnige maar muzikaal gerangschikte woorden. We leerden dus de muziek van onze taal bovenop de inhoud.” (Ngũgĩ wa Thiong’o De geest dekoloniseren, 1986:11)

“Het is niet zo dat ik op een dag in mijn kamer ging zitten en tegen mezelf zei: ‘Ik ga super bevrijd worden: Ik ga beginnen met schrijven in Gĩkũyũ!” Het was niet echt een bewuste keuze van mijn kant. In feite werd ik door historische omstandigheden gedwongen om in het Gĩkũyũ te gaan schrijven toen ik betrokken raakte bij cultureel werk in het Kamĩrĩĩthũ Community Educational and Cultural Centre in de buurt van Limuru. […] Toen werden we geconfronteerd met een praktische vraag: in welke taal moeten we schrijven? Als we een script voor de mensen gingen maken, welke taal moesten we dan gebruiken? Alleen al het feit dat we onszelf zo’n vraag moesten stellen – het antwoord lag zo voor de hand – was een maatstaf voor de mate waarin we vervreemd waren geraakt van ons volk. […] Nou, het was gewoon gezond verstand en praktische noodzaak die ons overhaalden om in het Gĩkũyũ te gaan schrijven. En toen we het toneelstuk Ngaahika Ndeenda (of Ik ga trouwen wanneer ik dat wil) in het Gĩkũyũ schreven, gebeurde er iets heel interessants. De mensen in het dorp kenden hun taal natuurlijk veel beter dan wij; dus begonnen ze commentaar te geven op het script. […] En omdat er geen taalbarrière was, konden de dorpelingen ook commentaar geven op de inhoud van het stuk.” (Ngũgĩ wa Thiong’o. Over schrijven in Gĩkũyũ, Research in African Literatures, vol. 16, no. 2 (zomer 1985), pp. 151-156. Speciale uitgave over Ngũgĩ wa Thiong’o )

Geselecteerde werken in het Gĩkũyũ

Romans

• Mũrogi wa Kagogo / Ngũgĩ wa Thiong’o. Nairobi ; Kampala ; Dar es Salaam ; Kigali ; Lusaka ; Lilongwe : East African Educational Publishers, [2005].
• Matigari (1986) in het Engels vertaald als Matigari / Ngũgĩ wa Thiong’o ; vert. uit het Gĩkũyũ door Wangũi wa Goro. – Heinemann: Oxford, 1989.
• Caitaani Mutharabaini (1982), in het Engels vertaald als Devil on the cross / Ngũgĩ wa Thiong’o ; vert. uit het Gĩkũyũ door de auteur. – Heinemann: Oxford [etc.], 1987, en in het Swahili vertaald als Shethani Msalabani.

Toneel

Ngaahika Ndeenda (1980), in het Engels vertaald als I will marry when I want / Ngũgĩ wa Thiong’o en Ngũgĩ wa Mĩriĩ ; vert. uit het Gĩkũyũ door de auteurs. – Heinemann: Londen [etc.], 1982. Dit werk leidde tot zijn gevangenschap voor een jaar zonder proces door de Keniaanse regering.

Kinderboeken

• Nyoni Nyonia Nyone / Ngũgĩ wa Thiong’o. Nairobi; Kampala; Dar es Salaam; Kigali; Lusaka; Lilongwe: East African Educational Publishers Limited, [2017].
• Rwĩmbo rwa njũkĩ / Ngũgĩ wa Thiong’o. Nairobi : East African Education Publishers, [2013].

Verhalend

Kenda Mũiyũru: Rũgano rwa Gĩkũyũ na Mũmbi / Ngũgĩ wa Thiong’o. – East African Educational Publishers Limited: Nairobi, 2018, in het Engels vertaald als The Perfect Nine / Ngũgĩ wa Thiong’o. Londen: Harvill Secker, [2020].

Dit laatste werk, The Perfect Nine, kan het beste in de verhalende context worden begrepen. Hoewel het is opgebouwd als een roman, is die term zelf een product van een Europese voorkeur. De ondertitel – The Epic of Gikuyu and Mumbi – is veelzeggender. De kunstenaar houdt zich niet langer bezig met de erfenis van de koloniale overheersing. Ngũgĩ heeft het Engels zelf achter zich gelaten (het werk is geschreven in het Gikuyu, de taal die inheems is in Centraal-Kenia) en richt zijn aandacht op de oorsprong van zijn cultuur. Zie ook Raia, A. (2021), Review of: Ngũgĩ wa Thiong’o (2020) The perfect nine: the epic of Gĩkũyũ and Mũmbi. Africa Book Link.

Ngugi wa Thiong’o: Afscheid van de Afrikaanse reus die de moedertaalliteratuur het recht gaf om te spreken

Annachiara Raia

Enkele boeken van Ngũgĩ wa Thiong’o zijn ook in het Nederlands vertaald – zie Wikipedia voor een overzicht.