In het oosten van Ghana, aan de voet van de Akuapem-bergen, ligt het dorpje Adamarobe. Dit dorp staat bekend als het ‘dovendorp’ vanwege het ongebruikelijk hoge percentage inwoners met erfelijke doofheid. Rond de milleniumwisseling waren meer dan 30 van de ongeveer 1400 inwoners doof (dat is 2% van de bevolking) en in de jaren ’60 was dit zelfs 10 procent. Ondertussen wordt het dorp opgeslokt door de steeds groter wordende hoofdstad Accra, en is het percentage doofheid gezakt naar 1% — een percentage dat echter nog steeds veel hoger ligt dan in andere delen van Ghana.
Het hoge percentage van doofheid in het dorp komt al voor zolang men zich kan herinneren. De inwoners van het dorp zelf geven verschillende verklaringen voor de doofheid, waarin ook duidelijk wordt hoe deze verweven is met de identiteit van het dorp.
Het eerste verhaal dat de ronde doet is dat het dorp spiritueel beheerst wordt door een dove god die, wanneer hij beledigd is, de mensen straft met dove nakomelingen. Een andere legende gaat over een waterstroom aan de rand van de stad waarvan het water niet mag worden gebruikt vanwege zijn heilige aard. Degene die het in zijn hoofd haalt om het taboe te doorbreken, zal gestraft worden met dove kinderen. Een derde verhaal vertelt over een hele knappe jongeman waarmee elke vrouwelijke dorpeling de liefde wilde bedrijven vanwege zijn charmante voorkomen. Er wordt geloofd dat deze onweerstaanbare dove man het zaad der doofheid heeft gezaaid in het dorp.
Dit laatste verhaal bevat wellicht een kern van waarheid: de doofheid in Adamarobe lijkt namelijk inderdaad genetisch bepaald. Deskundigen denken dat de doofheid een bijkomend effect is van een sterk gen dat evolutionair gezien veel voordelen oplevert, zoals de bescherming tegen ziekteverwekkers en insectenbeten. Door deze evolutionaire voordelen blijft dit gen, en daarmee de doofheid, zich verspreiden.
Gebarentaal neemt een belangrijke plaats in binnen de gemeenschap van Adamarobe omdat er zoveel doven zijn. De laatste tijd daalt het percentage doven in Adamarobe als gevolg van een grote toestroom immigranten, maar ondanks deze daling blijft de gebarentaal belangrijk binnen de gemeenschap aangezien de meeste inwoners familieleden, vrienden of buren hebben die doof zijn.
De gebarentaal die in Adamarobe wordt gesproken is in het dorp zelf ontstaan en is niet verwant aan de Ghanaian Sign Language, de gebarentaal die op Ghanese dovenscholen gebruikt wordt. Qua aantal gebruikers zit de gebarentaal van Adamarobe tussen de kleinere thuistalen (zoals die binnen het gezin gebruikt worden) en de grotere gebarentalen zoals Amerikaanse Gebarentaal (ASL).
Anders dan andere gebarentalen
Omdat de taal in het dorp zelf is ontstaan heeft Adamarobe Sign Language een aantal eigenschappen waarin het zich onderscheidt van andere gebarentalen. Gebaren in gebarentalen kunnen iconisch zijn (dat betekent dat ze een gelijkenis met het uitgebeelde vertonen), maar in Adamarobe SL lijkt dat meer het geval dan in andere gebarentalen. Ook is de ruimte die ingenomen wordt door de gebaren, en het gebruik van verschillende lichaamsdelen, anders dan in andere gebarentalen. Bijvoorbeeld: waar andere gebarentalen vaak naar voorwerpen verwijzen door de omtrek te tekenen met de hand, wordt in Adamarobe het voorwerp als geheel gemodelleerd, bijvoorbeeld een hele onderarm voor een fles.
Een ander belangrijk verschil met de meeste grote gebarentalen is de taaloverdacht. Terwijl het in grote dovengemeenschappen vaak voorkomt dat dove kinderen grootgebracht worden door ouders die geen gebarentaal beheersen, groeien de doven in Adamarobe vaak op in een omgeving met gebarende volwassenen. Omdat er veel doven in het dorp wonen, zijn veel horenden tweetalig: zij beheersen zowel de plaatselijke taal Akan als de gebarentaal. Gevolg hiervan is dat de invloed van het Akan op de gebarentaal duidelijk zichtbaar is, bijvoorbeeld in de verschillende vormen van werkwoordbouw.
Onder het gezag van het dorpshoofd Nana Kwaaka Asiampong II mochten de dove kinderen niet naar een school buiten het dorp. Dit betekende dat zij werden uitgesloten van onderwijs, totdat rond 1987 een speciale school werd opgericht in het dorp. Een paar maanden na de oprichting werd de school alweer gesloten als gevolg van een conflict tussen leerlingen en leraren. Tegenwoordig gaan de dove kinderen van Adamarobe naar een school in Mampong-Akuapem, waar de Ghanaian Sign Language wordt onderwezen. Als gevolg daarvan beheersen kinderen de gebarentaal van Adamarobe minder goed. Dit zou kunnen leiden tot een complete taalverschuiving in de dovengemeenschap. Adamarobe Sign Language is daarom niet alleen een heel bijzondere, maar ook een bedreigde gebarentaal.
Dit artikel is gebaseerd op het onderzoek van Victoria Nyst van de Universiteit Leiden. Bekijk hier een filmpje waarin Nyst een samenvatting geeft van haar onderzoek:
