Wat zegt jouw naam over jou? Als we doopnamen even buiten beschouwing laten, is dat meestal vooral één ding: wat je ouders een mooie naam voor hun kind vinden. Soms zit er een heel verhaal achter, maar dat kun je vaak niet aan de naam zelf aflezen. In het Akan (spreek uit: a-kaan), de meest gesproken taal van Ghana, zegt je naam heel wat meer. Aan een traditionele Akanse naam kun je aflezen wanneer en onder welke omstandigheden iemand geboren is, of hij of zij onderdeel van een tweeling is en bijvorbeeld of de moeder veel miskramen heeft gehad.

Als kind van Akan ouders kun je je weinig permitteren zonder dat je hier je hele leven aan herinnerd wordt. Kijk maar naar de naam Akyiremu ‘heeft te lang geduurd’ voor een kind dat het erg fijn vond in de baarmoeder. Maar het gaat niet alleen over de geboorte, je naam brengt ook verwachtingen over je gedrag met zich mee. En daar kun je je maar beter aan houden.

Wie, wat, waar

De Akan zijn de grootste bevolkingsgroep van Ghana. Ongeveer dertig procent van de Ghanezen spreekt de taal het Akan als moedertaalspreker (Ethnologue). Maar daarnaast zijn er nog groepen die aanverwante talen spreken en in cultureel opzicht op de Akan lijken. Zij rekenen zich ook tot de Akan als bevolkingsgroep, die daarmee de helft van alle Ghanezen omvat. Vierenveertig procent van alle Ghanezen spreekt het Akan als tweede taal.

De thuisbasis van de Akan ligt in de regio’s Ashanti, Eastern, Central en delen van Western en Brong-Ahafo. De taal van de Akan bestaat uit meerdere onderling verstaanbare dialecten. Er wordt vaak een onderscheid gemaakt tussen het Fante-dialect en alle andere, die samen ook wel Twi genoemd worden. Het Asante is een dialect met veel sprekers in de regio Ashanti (of Asante). Er zijn drie dialecten van het Akan die hun eigen spellingsstandaard hebben: het Asante, het Akuapem en het Fante. De Fante wonen aan de kust van de regio Central.

De Akan geven hun kinderen een achternaam die in principe van de vader afkomstig is. Daarnaast kan een kind nog meerdere voornamen van verschillende aard krijgen. Het geven van een naam is een erg belangrijke aangelegenheid. De naam schept verwachtingen over het gedrag en de prestaties van het kind en wordt in een officiële ceremonie aan het kind toegekend.

Kofi Annan is geen zondagskind

De eerste naam die een kind automatisch krijgt verwijst naar de dag van de week waarop het geboren is. De Akan geloven dat deze je gedrag, lot en toekomst beïnvloedt. Een beetje zoals je sterrenbeeld, dat grofweg samenhangt met de maand waarin je geboren bent, je karakter weergeeft. Misschien wel de bekendste Ghanees is Kofi Annan, voormalig secretaris-generaal van de Verenigde Naties. Aan zijn naam Kofi kun je zien dat hij op vrijdag geboren is. En ook dat hij een man is. Want een meisje dat op vrijdag wordt geboren krijgt de naam Afua.

Naam van de dag			Jongensnaam		Meisjesnaam
			Twi	Fante	Twi	Fante
zondag	Kwasiada		Kwasi	Kwesi	Akosua	Akosua/Esi
maandag	εdwoada		Kwadwo	Kojo/Jojo	Adwoa	Adwoa
dinsdag	εbenada		Kwabena	Kobina/Ebo/Kwamena	Abenaa	Abenaa/Araba
woensdag	Wukuada		Kwaku	Kweku/Kuuku	Akua	Ekua/Kuukua
donderdag	Yawoada		Yao	Ekow	Yaa	Aba
vrijdag	Efiada		Kofi	Kofi/Fiifi/Fi	Afua	Efua/Efe
zaterdag	Memeneda		Kwame	Kwame/Kwamina/Ato	Ama	Ama

Net zoals in het Nederlands (bijvoorbeeld woensdag dat oorspronkelijk Wodansdag was) zijn de dagen van de week vernoemd naar godheden die op die dag aanbeden werden plus de toevoeging van het Akan woord voor ‘dag’ (a)da. De dagen van de week en daarmee ook met de naamdragers van deze dagen worden geassocieerd met een bepaalde eigenschap, die mogelijk samenhing met de godheid. De vrijdag, Efiada, wordt geassocieerd met reislustigheid. Gezien Kofi Annans carrière bij de Verenigde Naties en zijn opleidingen in o.a. Ghana, Zwitserland en de Verenigde Staten doet hij zijn naam bijzonder eer aan.

Oma’s kindje

De vader geeft een kind zijn achternaam, maar het is daarnaast gebruikelijk dat een vader zijn ouders eert door zijn kinderen naar hen te vernoemen. De Ghanese onderzoeker Kofi Agyekum (de voornaamste bron voor dit artikel – en dus geboren op een…) vertelt dat hij zijn dochter Afua Ataa Boakyewaa Agyekum genoemd heeft. Afua omdat ook zij op een vrijdag geboren is, maar ook omdat zij vernoemd is naar haar vaders moeder, die Afua Ataa Boakyewaa heette (en dus óók al op een vrijdag geboren was, blijkbaar een populaire dag). Kofi Agyekums dochter heeft daarnaast de familienaam van haar oma (Boakyewaa, waarbij -waa de vrouwelijke afleiding van de naam Boakye is) als een van haar namen.

Als tweede op de achterbank geboren

Daarnaast zijn er namen die naar de omstandigheden rond de geboorte van het kind verwijzen. Deze zijn in te delen in vier categorieën:

1) Geboorteplaats

Dit kan heel letterlijk de naam van een stad of dorp zijn. Afua Kumase is bijvoorbeeld in de hoofdstad van de regio Ashanti geboren: Kumase. Of bijvoorbeeld de naam van een rivier, zoals Pra of Tano. Maar het kan ook spannender: bijvoorbeeld geboren ‘op het land’ of ‘in de auto’.

2) De periode van de geboorte

Als een kind op een heilige dag geboren is, dan krijgt het de naam van deze dag naast de naamdag. Voorbeelden zijn

Fofie ‘heilige vrijdag’ en Adae ‘heilige zondag’. Maar ook andere belangrijke Akan-festivals zijn naamgevers, christelijke feesten zoals Kerst (Buronya) en Pasen (Yesu (Amanehunu)) inbegrepen. Daarnaast kan de sociale of economische toestand van de ouders ook inspiratie voor een naam zijn: Afriyie ‘is goed tevoorschijn gekomen’, Abayie ‘is goed gekomen’, Sika ‘rijkdom’ en Antobrε ‘kwam geen tegenspoed ervaren’ zijn bijvoorbeeld overduidelijk geboren toen het de ouders of de algemene bevolking in financieel opzicht goed ging.

Als het daarentegen minder goed ging of als er zich nare gebeurtenissen voorgedaan hadden, dan kun je dat ook aan de naam van het kind aflezen, zoals bij Adiyia ‘is leed tegengekomen’, Antobam ‘kwam geen goede dagen tegemoet’ en Anto ‘kwam niet ontmoeten’. Deze laatste naam herinnert aan het trieste feit dat de vader bij de geboorte al overleden was.

3) Volgorde van geboorte

Ook de volgorde waarin de moeder baart, kan Akan kinderen een naam opleveren. De eerstgeborene heet Piesie, wat letterlijk ‘uit de mierenhoop breken’ betekent. De mierenhoop (sie) is in deze vergelijking de moeders buik. De namen van de kinderen die volgen zijn gebaseerd op de getallen in het Akan:

Getallen Twi		Naam Twi	Naam Fante		Getallen Fante
mienu	2	Manu		2	ebien
miensa	3	Mεnsa (m); Mansa (v)		3	ebiasa
εnan	4	Anane	Annan	4	anan
enum	5	Num	Anum	5	anum
(e)nsia	6	Nsia		6	esia
(e)nson	7	Nson	Esuon	7	esuon
(e)nwɔtwe	8	Nwɔtwe	Awotwe	8	awɔtwe
(e)nkron	9	Nkroma	Akron	9	akrɔn
(e)du	10	Badu	Beduwaa	10	du

Als er tweelingen in het spel zijn, verandert de manier van naamgeving. Tweelingen worden traditioneel als heilig beschouwd. Zij krijgen automatisch de naam Ata als jongen en Ataa als meisje toegevoegd. De kinderen die daarna komen, heten – in deze volgorde – Tawia, Nyankomago, Atuakɔsεn, Abobakorowa en Damusaa. Deze namen verwijzen ook expliciet naar de volgorde.

Kofi Annans volledige naam is Kofi Atta Annan, omdat hij deel van een tweeling was. De naam van zijn tweelingzus was Efua Atta Annan. Kofi en Efua zijn in Kumase, de hoofdstad van de Asante geboren, maar hun vader was het hoofd van de Fante. Dit zien we terug in hun namen: zowel de meisjesnaam Efua als de achternaam Annan zijn Fante vormen. De naam Annan betekent overigens ‘als vierde geboren’, zoals te zien in de tabel, maar omdat het een achternaam is geworden, verwijst het niet meer naar de daadwerkelijke volgorde van geboorte van de familie Annan.

4) Overlijdenspreventie

Als een vrouw veel miskramen heeft gehad, geloven de Akan net zoals andere culturen in West-Afrika dat de moeder van het kind in de onderwereld niet wil dat het kind in de wereld der levenden blijft. Om die ongelukkige situatie tegen te gaan geven de ouders het kind een gekke naam, dat ook de levenden onaangenaam in de oren moet klinken. Het idee is dat de onderwereldmoeder het kind daar met zo’n naam niet wil hebben. En dat het kind dus blijft leven. Dit is bijvoorbeeld Sumina ‘afval’, Ayegyesεm ‘herrieschopper’, Saarabi ‘gewoon zo’, Dɔnkɔ ‘slaaf’ en Abirekyie ‘geit’ overkomen. Hetzelfde geldt voor Asaaseasa ‘het land is op’, wat betekent dat er geen land is om dit kind te begraven als het doodgeboren zou zijn geweest.

Traditie en moderniteit

Tegenwoordig gaan veel leden van de elite, christenen en moslims het liefst onder hun religieuze naam door het leven. Zij die naar school gaan, voegen hem toe aan hun Akan naam, maar sommigen gebruiken hem zelfs in plaats van hun Akan naam. Daarnaast kiezen veel Ghanezen westerse namen. Dit komt bij meisjes meer voor dan bij jongens. Sommige vrouwen voelen zich zelfs beledigd als je ze met hun oorspronkelijk naam aanspreekt. Voor veel Ghanezen staan christelijke, islamitische en westerse namen gelijk aan prestige, opleiding en hogere maatschappelijke status.

De laatste twintig, dertig jaar is er echter een tegenbeweging op gang gekomen van mensen die bewust de voorkeur aan de Akan namen geven. Zo hebben sommigen bijvoorbeeld juist hun westerse naam als officiële naam geschrapt en alleen de Akan namen behouden. Zij zijn zich bewust van de waarde van de eigen cultuur en het bijzondere naamgevingssysteem van de Akan. En alleen dan kan het voortbestaan.

Bronnen:

1. Agyekum, Kofi (2006). The sociolinguistic of Akan personal names. Nordic Journal of African studies, 15(2): 206-235.
2. Agyekum, Kofi (2012). Documentation and preservation of the Akan language. Basic Research Journal of Education Research and Review, 1(2): 23-37.
3. Lewis, M. Paul; Gary F. Simons and Charles D. Fennig (eds.) (2015). Ethnologue: Languages of the world, Eighteenth edition. Dallas, Texas: SIL International. Online version: http://www.ethnologue.com
4. http://ghanamagazine.com/twidictionary/ (geraadpleegd 3 juni 2015)
5. http://www.fante.com/language/numbers/ (geraadpleegd 3 juni 2015)