Door de verschillen in cultuur die bij een taal horen ontstaan moeilijkheden met vertaling. Wat als je een woord moet vertalen waar je in je eigen taal geen woord voor hebt? We zullen dit probleem proberen te bekijken door te kijken naar de woorden die door de Hausa van Nigeria gebruikt worden voor de concepten van gezondheid en welzijn.

Het Hausa woord lafiya kent een grote hoeveelheid connotaties die refereren naar het juist functioneren en welzijn van het menselijk lichaam. De vertaling van dit woord als ‘gezondheid’ komt vaak voor, maar omvat niet de hele term zoals deze gebruikt wordt in het Hausa. Lafiya staat eerder voor een correcte staat van het lichaam, een balans. Wanneer er geen sprake is van balans, is er geen lafiya meer aanwezig en ontstaat er ziekte: men is gezond en heeft lafiya, of men is ongezond en komt lafiya tekort.

Gerelateerd aan lafiya is ‘karfi, oftewel ‘kracht’. Een gezonde man (een man met lafiya) is een krachtige man. Deze woorden zijn met elkaar verbonden: de één kan niet zonder de ander zijn. Dit kan verklaart worden als we kijken naar de gedachtegang van de Hausa rondom deze concepten. Als een man kracht tekort komt lijdt niet alleen zijn eigen lafiya daaronder, maar ook die van zijn gezinsleden. In een agriculturele gemeenschap zoals die van de rurale Hausa is de vaardigheid om op het veld te werken noodzakelijk. Landbouw is de nummer één voedselvoorziening voor bijna elk gezin en het onvermogen om hier aan bij te dragen verandert de status van een man in negatieve zin en maakt het voor hem onmogelijk om deel te nemen aan zijn gewoonlijke activiteiten. Hij kan niet langer de van hem verwachte rol als man en dorpslid vervullen. Niet alleen hij is dus degene die lafiya tekort komt, maar daarmee wordt zijn hele kraal en daarmee de bewoners daarvan geschaad. In de afwezigheid van lafiya en kracht ontstaat ziekte.

Een moeilijkheid met vertalen ontstaat ook wanneer er in de te vertalen taal meerdere woorden voor één concept bestaan, of andersom. In het Hausa komen die twee problemen zelfs in één geval samen.
Er zijn namelijk twee Hausa woorden die een staat van ziek zijn omschrijven: ciwo en cuta. Ciwo is de meest gebruikte van de twee en refereert naar elke pathologische staat in het lichaam dat pijn veroorzaakt. Het wordt meestal gebruikt om pijn, zeer, leed en dergelijke te omschrijven. Het gaat dan meestal om pijn of ziekte in specifieke delen van het lichaam, zoals hoofd- of buikpijn. Naast deze betekenis kan het woord ook verwijzen naar emotionele pijn, een nadeel, een schaduwzijde en dergelijke woorden.
Cuta wordt wat minder gebruikt en verwijst net als ciwo naar het onderbroken functioneren of verwond zijn van een lichaamsdeel. Het heeft echter ook de extra betekenis van een aanstootgevende handeling of slinkse daad. Ook bestaat het woord in werkwoordsvorm met de betekenis ‘om te verwonden’ (zowel emotioneel als fysiek) of ‘bedriegen’, ‘oplichten’ en dergelijke. Zo kan bijvoorbeeld de uitdrukking ‘ya cuce ni’ zowel vertaald worden met ‘hij verwondde mij’ als met ‘hij bedroog mij’. Wanneer welke vertaling gebruikt wordt is afhankelijk van de context, die begrepen moet worden door de vertaler.

De woorden op zichzelf kunnen ook niet met één Nederlands woord, bijvoorbeeld ‘ziekte’, vertaald worden, daar ze verwijzen naar de tekens (objectieve, fysieke manifestaties) of symptomen (subjectieve gevoelens) van het ontstaan van een ziekte. Ze verwijzen naar de voornaamste klacht, niet naar de ziekte die erachter ligt. Het woord ‘ziekte’ zoals we deze in het Nederlands kennen verwijst naar een conditie waarin lafiya mist.
Kort samengevat en grof gezegd kan beweert worden dat het Hausa denken over gezondheid ziektes (tekens en symptomen) herkent, maar weinig concepten kent voor de ziekte zelf, zoals wij het woord ‘ziekte’ gebruiken.

Kennis van woorden en hun verscheidene betekenissen zijn van belang voor het volledig begrijpen en proberen te vertalen van een tekst. Dit geldt overduidelijk voor talen zoals het Hausa die verbonden zijn aan een cultuur die op vele aspecten verschilt van de voor ons bekende, maar ook met talen van buurlanden of culturen die dichterbij de eigen cultuur staan, geldt dit. Denk bijvoorbeeld maar aan het bekende voorbeeld van ons concept van ‘gezelligheid’ – hoe vertaal je dit naar bijvoorbeeld het Duits of Engels? Het is van belang om dit in gedachten te houden wanneer men bezig is met een andere taal, maar ook om te herkennen dat dit soort kwesties voor de eigen taal ook gelden.

Literatuur

• L. Lewis Wall, “Hausa Medicine: Illness and Well-Being in a West African Culture”, Duke University Press, Durham en Londen, 1988